O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Til chiqarish davri
. Bola 5-6 oylik bo’lganda kattalar, bolalar, 
hayvonlar, atrofdagi o’yinchoqdar, buyumlar bilan ko’proq qiziqa 
boshlaydi. Bola bularning hammasini bir-biridan yaxshigina farqlay 
oladi: notanish odamlarni ko’rganida ulardan yuz o’girib olib, hatto 

---

38 
yig’lab yuborishi mumkin. Kattalar og’zidan chiqayotgan tovushga 
quloq soladi, tovush talaffuzini va ba'zi bir so’zlarni farqlaydi, 
kattalarning ovoz ohangiga ongli tarzda javob beradi, uni nutqning 
mazmuni bilan bog’lay oladi. Endi nutq bilishning elementar 
funksiyasini bajara boshlaydi. 
Masalan, ota yoki ona qo’g’irchoqni ko’rsatib, uni qanday raqsga 
tushishini quvnoq, ohangda aytib ko’rsatadi. Yoki qo’g’irchoq stol 
ustidan tushib ketganda, ular ovozga achinish ohangini berib, shu 
vaziyatga mos so’zlarni aytadi. Bu bilan kattalar harakat va ovoz 
ohangiga ma'no, mazmun beradilar, ya'ni ular, qo’g’irchoq yiqilib 
tushdi, uning oyog’i og’riyapti, u yig’layapti, unga mehribonlik qilish 
kerak (uni silab qo’yish kerak) kabi gaplar bilan bolani ovutadilar. 
Bola 7 oylik bo’lganda kattalarning unga bergan savoliga ( o’ying 
qani?" "soat qani?") qarab yaqinida turgan kishiga yoki devorda, javon 
ustida turgan buyumga bosh burib qaraydi va uni qidirib topadi. 
8 - 9 oylik bo’lganda nomi aytilgan buyumni zo’r berib axtaradi va 
u buyum qayerda turgan bo’lmasin, uni ko’zi bilan axtarib topadi. Bola 
6 
oylikdan 
9 
oylikkacha 
takror-takror 
aytilgan 
so’zlarni
"chapakkaho-chapakka", "chimo-chimo", "sarak-sarak", "assalom" 
"xayr-xayr", "qo’lingni ber" kabi harakatlarni farqlay boshlaydi va 
ularni bajonidil bajaradi, tanish harakatlarni bildiradigan so’zlarni 
("o’tir", "yot" kabi) tushunadi. 
Tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushuna boshlagach, bolada faol 
nutq kurtaklari paydo bo’ladi. Tevarak-atrofdagilar ta'siri ostida bola 
kattalar talaffuz qilayotgan tovushlarga taqlid qila boshlaydi, bu 
tovushlarni qayta-qayta takrorlaydi, tovush reaksiyalariga diqqat bilan 
quloq soladi. Shu tariqa bolada faol nutqqa erishishga sharoit yaratiladi. 
5-6 oylikdan 9-10 oylikkacha bo’lgan bolalarda nutqni 
rivojlantirishning asosiy vazifasi kattalar nutqida uchraydigan tovush 
birikmalarini tushunishga va unga taqlid qilishga o’rgatishdan iboratdir. 
Nutqni tushunish, eng avvalo, kundalik tartib daqiqalarida 
ovqatlantirishda, cho’miltirishda, uyquga yotqizishda rivojlantiriladi. 
Bolani parvarish qilish jarayonida unda juda ko’p turli xildagi 
harakatlar, malaka va odatlar, xulq-odob qoidalari shakllanadi.
Bularning hammasida kattalarning so’zlar orqali ko’rsatmalari asosiy 
rol o’ynaydi. Bolalar bilan qilinadigan nutqiy muomala orqali ularni 
birgalikda qilinadigan faoliyatiga sekin-asta jalb qilib boriladi. 
Birgalikda 
faoliyat 
ko’rsatish 
bu 
ob'ektni, 
narsa-buyumlarni, 
harakatlarni bajarish jarayonini ko’rib chiqish va bo’layotgan voqealarni 

---

39 
kuzatishdan iboratdir. Masalan, bolani kiyintirayotgan vaqtda 
kichkintoyning gavda qismlari, kiyimning nomini aytib, bolaning 
diqqatini aytilayotgan ob'ektga yoki harakatga yo’naltirib, ular 
tafakkurini faollashtirish lozim (Salimning oyoqlari qani? Mana uning 
oyoqlari. Oyoqlariga hozir biz nima kiydiramiz? Paypoq. Salimning 
paypogi qani? qara, mana ular. Ko’ylakchasi qani? Mana ko’ylarchasi. 
hozir ko’ylarchasini kiydiramiz). Shuni nazarda tutmoq kerakki, bola 
xali harakatlarni bildiruvchi so’zlarning ma'nosiga tez tushunib 
yetmaydi. Buning uchun tartibli ravishda nutqiy munosabatda bo’lib 
turish lozim. Narsa-buyumlarning, harakatlarning nomlarini bildiruvchi 
so’zlarni takror aytish lozim. Shuningdek, bolani narsa-buyumlarning 
nomlarini yaxshi bilib, uni tushunib olishga o’rgatish maqsadida 
intilayotgan narsa-buyum tomonga qarab harakat qilishini talab qilish 
kerak. 
Mashg’ulotning borishi har xil bo’lishi mumkin. Ba'zi hollarda 
kattalar (hamshira-tarbiyachi), eng avval bolaning eshituv a'zosiga ta'sir 
etadi-shiqildoqni shiqillatadi, so’ngra savol beradi: "Salima, kuchukcha 
(mushukcha) qani?" Keyin shiqildoqni shiqillatadi. Ba'zi hollarda bola 
idrokini ko’chaytirish maqsadida narsa-buyumni (o’yinchoqni) bola 
oldiga olib keladi. Bola uni qo’liga oladi, yaxshilab ko’radi. So’ngra 
tarbiyachi bu o’yinchoq (narsa-buyum)ni yashiradi yoki avvalgi joyiga 
olib borib qo’yadi va boladan: Salima, kuchukcha (mushukcha)
qani? - deb so’raydi. Bola aytilgan narsani zo’r berib qidiradi va uni 
topgach, qo’li bilan uni ko’rsatadi yoki kattalar bola bilan birga qidiradi 
va "Mana, kuchukcha (mushukcha)" deb aytadi. Bu mashq bir necha 
marta takrorlanadi.