O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

16-rasm. Anaerob nafas olish klassifikatsiyasi.

Nafas olish jarayonida elektronlar organik moddalardan molekulyar kislorodga ko‘chib o‘tadilar. Bu holatda organik birikmalar hujayra yoqilg‘isi vazifasini o‘taydi. Agar aerob nafas olishni bijg‘ish bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, har ikkala jarayonda ham bitta birikmadan, ya’ni glyukozadan har xil moddalar hosil bo‘lishini kuzatamiz.

Nafas olish jarayoni murakkab va ko‘p bosqichlidir. Nafas olishda bijg‘ishga nisbatan substrat chuqurroq oksidlanadi va o‘zgaradi.

Bijg‘ish: C ₆H ₁₂O₆ → 2laktat (-47kkal)

Nafas olish: 2C₆H₁₂O₆+ 6O₂ →6CO₂+ 6H₂O (-686kkal)

Ko‘rinib turibdiki, nafas olish, bijg‘ishga nisbatan afzalroq jarayon. Aerob sharoitida glyukozadagi barcha uglerod atomlari uglerod dioksidi hosil bo‘lishiga qatnashadilar. Bu esa nafas olish jarayonida glyukoza molekulasidan ichki bog‘larning energiyasi maksimal darajada ajralib chiqadi deganidir. Glyukozaning anaerob sharoitda o‘zgarishida esa, har qanday tipdagi bijg‘ish jarayoni bo‘lmasin, bari-bir oxirgi mahsulot sifatida etanol, propanol, butanol, propionat, suksinat, laktat yoki glyukozaning to‘liq oksidlanmagan, qandaydir mahsuloti paydo bo‘ladi. Bu birikmalarning har qaysining ichki molekulyar energiyasi CO₂ nikiga nisbatan juda ham baland bo‘ladi.

Yuqorida keltirib o‘tilgan moddalarda uglerod va vodorodning o‘zaro nisbati xuddi glyukozadagidek ekanligi ham mana shuni ko‘rsatadi.

Shunday qilib, biokimyo nuqtai nazaridan har qanday tipdagi bijg‘ishni energetik to‘liq amalga oshmagan jarayon sifatida qarash mumkin. Bu holat aerob va anaerob jarayonlar orasidagi energetik disbalansning yagona sababi emas. Ma’lumki, elektronlarni molekulyar kislorodga ko‘chirib o‘tkazishda, organik akseptorlarga o‘tkazishga nisbatan ko‘proq energiya ajraladi. Anaerob oksidlanishda molekulyar kislorod ishtirok etmasligini hisobga olinsa, elektronlar akseptorlari bo‘lib, faqat organik birikmalar xizmat qilishi aniq bo‘ladi.

Anaerob o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘lgan atsetil guruhlar katabolizmning atamal bosqichiga kiradi. Oksidlanishning bu bosqichi uchkarbon kislotalari halqasi, limon kislotasi halqasi yoki Krebs halqasi deb ataladi. Bunda ishtirok etadigan organik birikmalarning oksidlanishi tugaydi: atsetil guruhlar uglerod dioksidi va vodorodga parchalanadi.