O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Uchinchidan,  ilmiy  terminologiyalarni  bilmay  talabalar  o'qishining  boshlang'ich  davrida 
seminar mashg'ulotlarida, imtihonlarda javob berishda psixologik tushunchalardan foydalanishni 

---

111 
 
bila  olmaydilar,  («tushinib  turibman  lekin  aytib  bera  olmayman»  —  shunday  holat  odatiy 
hisoblanadi). 
Bu  kamchilikni  qanday  yo'qotish  mumkin?  Nutq  -  bu  so'zlarni  oddiy  talaffuz  etish  emas, 
balki  fikrni  tashqi  ifoda  etish  ekanini  esga  olib,  fanni  o'qitish  metodikasi  birinchi  navbatda 
o'rganayotgan  mavzular  mazmuni  bo'yicha  maxsus  tuziladigan  o'quv  fikrlash  masalalari 
(savollari)  yordamida  talabalarning  fikrlashlarini  rivojlantirish  usullari  haqida  bosh  qotirishi 
kerak,  lekin  talaba  qanday  fikrlashi  o'qituvchi  u  o'z  fikrlarini  ovoz  chiqarib  ifoda  etayotganda, 
uni  nutqi  bo'yicha  aniqlab  olish  mumkin  bo'ladi.  Talaba  qanchalik  ko'p  og'zaki  fikrlarni  ifoda 
etsa, u shunchalik yaxshiroq fikrlaydigan bo'ladi va shunchalik tez ilmiy terminologiyani egallab 
oladi,  xato  qilsa  qilsin  lekin  jim  turmasin,  chunki  ovoz  chiqarib  qilingan  xatoni  har  doim 
tuzatish  mumkin.  Eng  yaxshi  metodika  —  bu  og'zaki  nutqqa  chorlaydigan  va  nutqiy  faolligini 
rag'batlantiradigan  metodikadir,  ilmiy  leksikadan  foydalangan  nutq  —  bu  fanni  o'zlashtirish 
natijasi sifatida ilmiy fikrlash demakdir. 
Bu umumiy fikrlar faqatgina umumiy psixologiyaga emas, balki boshqa psixologik fanlarni 
o'qitish  metodikasiga  ham  taalluqlidir.  Lekin  ular  umumiy  psixologiyani  o'qitish  tajribalariga 
asoslangan: 
a) 
insonning  intellektual  —  idrok  etish  doirasining  (aqliy  rivojlanishi)  rivojlanishi  o'qitish 
bilan, ehtiyoj motivlar (yoki affektiv — talablari) doirasining rivojlanishi jarayoni — tarbiya deb 
aytish mumkinmi? 
b) 
agarda  shunday  bo'lsa,  unda  muallifning  «Hozirgi  paytgacha  bolaning  psixik 
rivojlanishini  ko'rib  chiqishdagi  katta  kamchilik  aqliy  rivojlanish  va  shaxsning  rivojlanish 
jarayonlari  o'rtasidagi  uzilish  hisoblanadi»  degan  so'zlarni  qanday  tushunish  mumkin.  «Shu 
bilan birga shaxs bilan shaxsning rivojlanishi hech qanday asossiz affektiv ehtiyojni yoki sababli 
- ehtiyojlari sohasini rivojlanishi deb tushuntiriladi». Fikrga munosabatingiz. 
d)  agarda  tarbiyaning  psixologik  nuqtayi  nazardan  bu  shaxsning  rivojlanishi,  ta'lim  esa  — 
aqliy  rivojlanishi  bo'lsa  va  psixik  rivojlanishni  ko'rib  chiqishda  ulardagi  uzilishni  muallif 
zamonaviy  psixologiyaning  kamchiligi  deb  hisoblasa,  unda  amaliy  ta'lim  va  tarbiyada  amaliy 
jihat qanday aks etadi? 
Bu  savolga  javob  berish  uchun  muallifning  «shaxs  rivojlanish  tomonlari  va  qarama-qarshi 
birliklari  haqidagi  so'zlarini  diqqat  bilan  o'qib  chiqing  va  o'ylab  ko'ring;  «qarama-qarshi 
birlik»ning mazmuni nimadan iborat. 

---

112 
 
Qaysi  faoliyatning  yetakchi  turlari  bola  psixikasida  sifatli  o'zgarishga  ohb  keladi,  uning 
keyingi  yosh  davrlarida  rivojlanishining  boshqa  davrlariga  o'tishiga  sabab  bo'ladi; 
chaqaloqlikdan (0—1 yosh) ilk bolalik (1—3 yoshgacha), ilk bolalikdan maktabgacha yoshga (3 
yoshdan  6  yoshgacha),  maktabgacha  yoshidan  —  kichik  maktab  yoshiga  (6  yoshdan  10 
yoshgacha),  kichik  maktab  yoshidan  o'smirlik  yoshiga  (kichik  —  12  yoshgacha  va  kattasi  15 
yoshgacha)  va  undan  katta  maktab  yoshiga  (17  yoshgacha),  «Chaqaloqlik  davrida  keskin 
o'zgarish»  «1  yoshdagi  keskin  o'zgarish»,  «3  yoshdagi  keskin  o'zgarish»,  «6—7  yoshli  keskin 
o'zgarish», «o'tish yoshdagi keskin o'zgarish» deb ataluvchi davriy keskin o'zgarish larni qanday 
tushuntirish mumkin. 
4. Seminar — munozarada muhokama etish uchun yana bir marta D.B.Elkoninning «Bolalik 
davrida  psixik  rivojlanishni  davriylashtirish  muammosi»  asarini  diqqat  bilan  o'qib  chiqing 
hamda uning «tanlangan psixologik asarlarini» yoki bu maqolaning qisqartirilgan varianti «Yosh 
psixologiyasi  bo'yicha  xrestomatiyasini»  o'qib  chiqing  va  quyidagi  savollarga  dalil  va  isbotli 
tarzda javoblar tayyorlang. 
Shunday qilib o'quv topshiriqlari (savol va masalalari): 
1.  Psixolog  D.B.Elkonin  ilgari  mavjud  bo'lgan  va  darsliklarda  hozirgacha  saqlanib  qolgan 
«yetarlicha  nazariy  asoslarga»  ega  bo'lmagan,  «ulkan  amaliy  tajribalarga»  asoslangan 
«pedagogik  davrlashtirish»  o'rniga,  bolalik  davrida  psixik  rivojlanishni  ilmiy  asoslagan 
davrlashtirishni taqlif etdi. 
Talabalar uchun topshiriqlar. 
a)  ana  shu  davrlashtirishni  diqqat  bilan  o'qib  chiqing  va  o'z  munosabatingizni  bildiring;  b) 
bunday davrlashtirishga olim tomonidan qanday  nazariy dalillar keltiriladi. Tushuntirib  bering; 
nima uchun uning fikrini to'g'ri deyish mumkin yoki noto'g'ri? 
d)  Qaerda  ehtiyojlar  doirasi  va  qaerda  operatsion-texnik  imkoniyatlar  rivojlanishi  ustun 
bo'lgan  bola  psixikasi,  yoshining  rivojlanishi  yuzasidan  har  bir  davriga  hayotdan  olingan 
misollar keltiring. 
Ikkinchi qarash  haqida gapiradigan  boisak,  yosh  psixologiyasini  bolalar psixologiyasi  bilan 
birlashtirib osongina tushuntirish mumkin. Hozirgi kunda nazariy va amaliy jihatdan yetarlicha 
darajada  o'rganilgan  deb  faqatgina  bolalik  davri  rivojlanishini  hisoblash  mumkin.  Shuning 
uchun  yosh  psixologiyasi  haqida  jiddiy  ilmiy  mazmunda  faqatgina  bolalik  davri  psixologiyasi 
haqida gapirishgina mumkin. Ammo bu hech ham fanga yetukiik yoshida psixika rivojlanmaydi 

---

113 
 
degani  emas,  psixologiya  fan  sohasi  sifatida  yosh  psixologiyasining  hozirgi  holati  bunday 
xususiyatni o'qituvchi  hisobga olishi  va talabalarga tushuntirishi, turli  mualliflar qarashlaridagi 
farqi ularning xato emas, balki ilmiy fikrning to'xtamas xarakterlarini bildirishni ko'rsatib berish 
kerak,  bunga  isbot  sifatida  ilgari  aytib  o'tgan  «qisqacha  psixologik  lug'at»ning  (1998)  ichida 
keltirilgan,  tuzatilgan  va  to'ldirilgan  nashrida  yosh  va  bolalar  psixologiyasini  ajratib,  ikkita 
mustaqil boiimlaridan berilganini ko'rsatish mumkin. 
Undagi  keltirilgan  tushuntirishlardan  foydalanib,  «Yosh  psixologiyasi  —  insonning 
ontogenizi  tug'ilishidan  to  qariligigacha  davom  etishida  shaxsning  psixik  rivojlanishi  va 
shakllanish  bosqichlari  qonuniyatlarini  o'rganuvchi  psixologik  fan  sohasidir».  Bu  tushuntirish 
orqali psixologiya bilan faqatgina bolalar yoshini cheklash mumkin emas. 
«Pedagogik  psixologiya  -  ta'lim  va  tarbiyaning  psixologik  muammolarini  o'rganuvchi 
psixologiya  sohasi».  Agarda  yosh  psixologiyasi  bilan  yagona  o'quv  fani  sifatida  o'qitiladigan 
bo'lsa, unda  metodika o'qitish  va tarbiyalash  jarayoni  sifatida  inson psixikasi rivojlanishi  bilan 
o'zaro bog'liqligini ko'rsatish asosida quriladi. Bunda  bolalik  yoshida psixikasining rivojlanishi 
o'quvchilar  o'quv  faoliyatini  tashkil  etish  psixologiyasining  asosi,  shaxsni  intellektual  va 
ma'naviy jihatdan rivojlantirib unga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatuvchi rivojlantiruvchi o'qitish sifatida 
yetkaziladi. 
Agarda  o'qitish  alohida  olib  borilsa,  unda  yosh  psixologiyasi  albatta  faqatgina  bolaligidagi 
emas,  o'smirlik,  yoshlik,  yetukiik  va  qarilik  davrida  ham  psixikasini  rivojlanishi  haqidagi  fan 
sifatida to'laligicha  va  yaxlit  bayon etiladi. Yosh psixologiyasi rakursida rivojlanish  va o'qitish 
nisbatlarini ko'rib chiqish  mumkin  bo'ladi; a) ta'lim  va rivojlanishning  bir-biridan  mustaqilligi; 
b)  o'qitishning  rivojlanishga  bog'liqligi:  d)  rivojlanishning  o'qitishga  bog'liqligi,  pedagogik 
psixologiyani  o'qitishda  o'qituvchi  talabalarga  ma'lum  bo'lgan  ana  shu  qonunlarga  tayanishi 
mumkin, faqatgina ularni biroz eslatib o'tsa bas). 
Yosh  va  pedagogik  psixologiyani  o'qitish  metodikasida  o'qitish  va  tarbiyaning  psixologik 
aspektlarini uning pedagogikadan farqini ko'rsatib biroz aniqroq tasvirlab o'tish muhimdir. 
Agarda pedagogika «qanday o'qitish kerak» va «qanday tarbiyalash kerak» degan savollarga 
javob  bersa,  psixologiya  insonning  psixik  rivojlanish  qonuniyatlariga  tayanib  «nima  uchun 
aynan  shunday  o'qitish  va  tarbiyalash  kerakligi»ni  tushuntirishini  doim  ta'kidlash  kerak,  ya'ni 
psixologiya 
avlodlarining 
empirik 
tajribalari 
asosida 
to'plangan 
va 
birinchi 
bor 
A.A.Komenskiyning  «Buyuk  didaktika»  nomli  pedagogik  asarida  umumlashtirilgan  va 

---

114 
 
pedagogik  fikrlashning  keyingi  vaqtlarida  pedagogikaning  usullari  va  metodlarini 
rivojlantiruvchi tomonlarini ilmiy asoslab beradi. 
O'qitish  va tarbiyalashning psixologik aspektini  bunday  batafsil ta'riflash  bu  jarayonlarning 
psixologik  mazmunini  o'zlashtirib  olish  uchun  zarur  hisoblanadi.  Chunki  talabalarda  bolalik 
chog'laridan ta'lim va tarbiya haqida o'quvchilarga va tarbiyalanuvchilarga faqatgina tashqaridan 
ta'sir  ko'rsatish,  ota-onalar,  o'qituvchilar  va  umuman  o'quv  tarbiyaviy  tizimning  ta'siri  sifatida 
tasavvurlari  mustahkam  o'rnashib  olgan.  Shu  bilan  birga  eng  asosiysi  —  o'quvchi  va 
tarbiyalanuvchining  shaxsi  ichki,  psixologik  qayta  tiklanishini  sodir  bo'lishi  haqida  hech  kim 
gapirmagan,  chunki  psixologiya  ilgari  o'rganilmagan.  Bunday  bir  tomonlama  ta'lim  va  tarbiya 
haqida  faqatgina  pedagogik  va  psixologik  tasavvur  ham  qo'shilishi  kerak;  ya'ni  tashqi  ta'sir 
ko'rsatishdan  iborat.  Bundan  kelib  chiqadiki,  yosh  va  bolalar  psixologiyasi  —  bir-biriga  mos 
tushunchalar, ekan, P.F.Obuxovaning «Yosh davrlar psixologiyasi» (1996) kitobining nomi buni 
yana ham yaqqol namoyon etadi, ya'ni ularni umuman birday tenglashtiradi. 
Yosh  psixologiyasi  mazmuniga  bu  ikki  xil  qarashlarni  (ulardan  biri  uning  mazmunini 
pedagogik  psixologiya  bilan,  ikkinchisi  bolalar  psixologiyalaridan  biri  deb  hisoblaydi) 
mazmunan  bir-biriga  qarama-  qarshi  deb  hisoblash  mumkin  emas.  Ular  faqatgina  bir  narsaga 
turli tomonlardan qarashni bildiradi. Lekin shunga qaramasdan birinchi nuqtayi nazarni (yosh va 
pedagogik psixologiyaning mazmunlari mosligini) so'zsiz qabul qilish qiyin (balki, shu sababli 
o'sha  lug'atning  keyingi  nashrida  bu  fikr  takrorlanmagandir).  Balki  ularning  mazmuni  mos 
kelishi  haqida  emas,  bu  psixologiyaning  ichki  sohalarining  yaqin,  uzviy  bir-biri  bilan 
bog'liqligini ta'kidlash yaxshiroq bo'lar, ya'ni pedagogik psixologiya o'zining tadqiqotlarini yosh 
psixologiyasida  o'rganadigan  psixikaning  yoshiga  qarab  rivojlanish  qonunlari  bilan  mos 
ravishda tashkil etadi.