O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Reja: 
1.  Psixologiya fanlar tizimi. 
2.  Psixologiya fanlarini o’qitish xususiyatlari. 
Nazariy umumiy psixologiyani  va uning  nazariy  sohalarini o'qitish  faqatgina  mazmuniy 
tomonidan emas, balki metodikasi bilan ham o'ziga xos xususiyatlariga ega, chunki o'qitishning 
metodikasi  doimiy  ravishda  eng  tushunarli  usullari  va  metodlarini  izlar  ekan  unda  bugungi 
kundayoq uning ba'zi bir metodik xususiyatlarini ko'rsatish mumkin. 
Ularga qisqacha to'xtalib o'tamiz. 
Psixologiya  tarixi  bo'limi.  Psixologiya  tarixi  —  universitetlar  va  akademiyalarda 
psixologiya  fakultetlarida  o'rganiladigan  psixdlogiya  fanning  sohasidir,  lekin  bu  amaliy  emas, 
balki  nazariy  fan  hisoblanib  u  psixologiyani  hozirgi  kundagi  holati  uning  reproduktiv  tahlili 
asosida tushuntiradi. Psixologiya tarixi qadimgilarning psixikaga (jonga) qarashlaridan  boshlab 
va  u  haqidagi  bugungi  kundagi  ilmiy  tasavvurlar  bilan  fanning  rivojlantirish  jarayonini  uning 
dinamikasini qayta tiklaydi. 
Talabalar  psixologiya  tarixini  o'rganishlarida  fanni  vaqt  davomida  rivojlanish  mantiqini 
o'zlashtirib olishlari muhim ya'ni qanday ijtimoiy talablar uni yaratgani va u qanday qilib ularni 
qondirishga  yordam  berganini  bihb  olishlari  kerak.  Psixologiya  tarixi  fani  qadimgi  davrlaridan 
to  bizning  kungacha  rivojlanishini  kuzatadi,  tushuntiradi,  zamonaviy  nazariya  va  farazlarni 
chuqurroq tushuntirishga imkon beradi, ularga tarixiy yondashishni o'rgatadi. 
Fanning  rivojlanish  mantiqi  va  tarixini  tushunish  talabalarga  o'z  imkoniyatlari  ongida 
ishonch  hissini  namoyon  qilish,  milliy  psixologik  bilimlarni  faqatgina  adabiyotlardan  balki 
shaxsiy  tadqiqotlarida,  ilmiy  psixologiyaning  amaliy  sohalarida  yoki  amaliy  psixologiyaning 
aniq sohalarida yangi ilmiy yoki amaliy xulosalarga kelishiga yordam beradi. 
Shunday  qilib,  ilmiy  fikrning  o'zaro  aloqasi  qonuniy  sodir  bo'ladi.  Turli  psixologik 
maktablar va yo'nalishlarda o'z aksini topgan alohida farazlar, modellar, faktlar umumlashtirish 
turlari ko'pligiga qaramay bunda turli aholilar va rapg-baranglikka qaramay doimiy jaranglovchi 

---

87 
 
«kuy»  mavjud.  U  fanning  butun  tarixi  orqali  o'tadi.  Bu  uning  rivojlanishining  mustahkam 
tuzilishlarini qamrab oladi, unga asos bo'lib xizmat qiladi. 
Zamonaviy  psixologiya  fanini  o'rganar  ekan,  inson  ana  shu  o'q  chizig'iaan  o'rganib 
chiqishi  kerak.  Ana  shunda  u  yo'ldan  adashmay  oxirigacha  ilmiy  psixologik  fikrlarni  egallab 
olishgacha o'tadi. 
Psixologiya tarixini rivojlanishi yuksak e'tibor va ehtiyotkorona munosabatni talab etadi. 
Psixologiya tarixining nazariy fan sifatidagi xususiyatlari bir vaqtning o'zida ham psixologik fan 
bo'lishi  o'qituvchidan  bu  fan  bo’yicha  dars  berishda  alohida  metodik  yondashishni  talab  etadi. 
Ikki nazariy fanlar - umumiy psixologiya va psixologiya tarixi fanlarini o'qitish ketma-ketligini 
qayta  aniqlash  lozim.  Ba'zan  psixologiya  tarixi  oldin  o'qitiladi,  ba'zan  aksincha,  ko'pincha  esa 
ular birgalikda olib boriladi. 
Agarda  psixologiya  tarixi  bo'yicha  ma'ruzalarda  keyinchalik  xato  deb  hisoblanib  yo'q 
qilingan  qarashlar  bayon  etilsa,  lekin  talabalar  ham  bu  muammolarga  zamonaviy  qarashlarni 
bilmasalar,  unda  tarixiy  jarayonni  mantiqiy  mos  ravishda  tushuntirishda  jiddiy  qiyinchiliklar 
yuzaga  keladi.  Ular  zamonaviy  psixologiya  kategoriyalarini  bilmay,  bugungi  kungacha  kashf 
etilgan  psixologik,  mexanizmlarni  va  boshqa  narsalarni  bilmay  bir-birini  to'ldirib  kelgan  turli 
psixologik  maktab  va  psixologlarning  nazariyalari  va  qarashlari  haqidagi  tarixiy  ma'lumotlarni 
tanqidiy  qabul  qilish  va  ularning  fan  tarixida  tutgan  o'rnini  to'g'ri  baholash,  fanning 
rivojlanishiga qo'shgan hissalarini bilib olish imkoniyatiga ega bo'lmaydilar. 
Talabalarga  qachonlardir  rivojlangan  bir  nazariyaning  keyinchalik  esdan  chiqarilishi  va 
zamonaviy  psixologiyada  hech  qanday  rol  o'ynamasligini  tushunishi  ba'zan  qiyin  bo'ladi.  Ular 
misol  uchun  R.Dekart  va  I.M.Sechenovlarning  refleks  tushunchalaridagi  asosiy  farqni 
ko'rmaydilar.  Psixologiya  tarixida  haqiqiy  rivojlanish  sifatida  qoldirgan  I.M.Sechenovning 
reflektorlik nazariyasini XVII asrda R.Dekartning reflektor yoyi kashfiyoti bilan taqqoslanganda 
yangilik nimalardan iborat? 
Bunday  misollar  juda  ko'p,  ular  zamonaviy  psixologik  qarashlar  bilan  dastlab  tanishib 
olmay turib psixologiya tarixini o'zlashtirish qiyin bo'lishini ko'rsatadi. 
Agarda psixologiya tarixi umumiy psixologiyadan keyin yoki hech bo'lmasa nazariyadan 
keyin  o'rganilsa,  unda  bu  qiyinchiliklar  ancha  kamroq  bo'lar  edi.  Psixologik  fikrlashning 
rivojlanishi  tarixiy  mantiqni  va  doimiy  ravishda  umumiy  psixologiyaning  zamonaviy 
nazariyalariga  murojaat  etish,  o'qitishda  psixik  holatlarga  amal  qilish  u  yoki  bu  qarashlar, 

---

88 
 
konsepsiyalar,  nazariyalarning  noto'g'ri  ekanligi  sabablarini  tushuntirishi  kerak.  Psixologiya 
tarixini  o'rganishning  boshqa  bir  qiyinchiligi  qadimgi  va  o'rta  asrdagi  g'oya  va  fikrlari 
allaqachon  esdan  chiqib  ketgan  va  ba'zan  juda  ham  sodda  psixologik  tasavvurlarni  shu  bilan 
birga xato va mantiqsiz deb tan olingan ba'zi zamonaviy nazariyalarni va ilmiy psixologik fikrlar 
yo'nalishlarini  o'rganish  zarurligini  tushunmasliklari  bilan  bog'liq.  Hozirgi  zamonda  to'g'ri  yo'l 
to’tish va kelajakni tahlil qilish asosiysi esa psixologiya rivojlanishining ijtimoiy tarixiy jarayon 
sifatida obyektiv qonuniyatlarni ijodiy o'zlashtirish uchun haqiqiy tarixiy rolini tushunmaslik va 
to'g'ri baholamaslik talabaga xalaqit beradi. 
Talabaning o'z fikrini psixologiya tarixining umumiy psixologiya bilan hamda uning aniq 
sohalari  bilan  bog'liqligini tahlil qilishga  yo'naltirishga  yordam  berish uchun  muammoni o'quv 
masalalari  kabi  metodik  vositalardan  foydalanish  mumkin.  Masalalardan  shunday  savollar 
qo'yiladiki,  talaba  psixologiya  tarixini  o'rganar  ekan  zamonaviy  nazariyaga  murojaat  etish  va 
aksincha,  umumiy  psixologiya  yoki  psixologiyaning  boshqa  zamonaviy  sohasini  o'rganishda 
uning o'rnini fan tarixida paydo bo'lishi va rivojlanishini taqqoslash kerak bo'ladi. 
Bu talabaga zamonaviy  juda dolzarb  hisoblangan psixologik  nazariyanigina emas, balki 
uning  rivojlanishi  va  yaqin  tarixini  ham  o'rganish  mazmunini  tushunishga  fan  tarixida  yuzaga 
kelgan  va  insoniyatning  psixik  tushunishda  ilgari  olib  borilayotgan  har  bir  yangi  g'oyalarning 
obyektiv ijtimoiy zarurligini tushunishga yordam beradi. 
Psixologiya tarixini o'rganish bo'yicha yuqorida ko'rsatilgan xususiyatlari va uni talabalar 
o'zlashtirishlari,  qiyinchiliklari  bo'yicha  aniq  bir  xulosaga  kelish  mumkin:  o'qituvchi  uchun 
o'ziga  xos  metodik  vazifa  —  talabalarning  o'quv  faoliyatini  boshqarish  ularning  ma'ruza 
eshitishlaridan  boshlab,  to  mustaqil  ishlar  bilan  yakunlanishi  hisoblanadi.  Tarixiy  hodisalarni 
uzoq  davrlarda  sodir  bo'lganligi  va  shu  sababli  ularni  bevosita  kuzatish  imkoniyatini  yo'qligi, 
subyektni  o'rganuvchi  uchun  bittagina  tarixni  fikrlash  kuchi  bilan  tushuntirib  beradi.  Shundan 
kelib  chiqib,  o'qituvchi  uchun  ham  «bitta  yo'l  qoladi—talabalarga  kerakli  o'quv  masalalarni 
mustaqil  bajarish  uchun  imkoniyatni  yaratib  berib,  ularning  fikrlash  faoliyatlarini  boshqarish, 
ma'ruzalarda  hamisha  faktlarni  yuzaki  keltirish,  kitobdan  matnlarni  oddiy  aytib  berish  usulida 
emas, balki ma'lumotlarni bayon etish va mulohaza uslublari va keyingi seminar mashg'ulotlari 
haqida gapiradigan bo'lsak, ularni dasturlashtirilgan ta'lim metodi yordamida boshqarish yaxshi 
bo'ladi;  o'qilgan  ma'ruzalar  va  tavsiya  etilgan  adabiyotlarda  bayon  etilgan  o'quv  materiallarini 
mazmuni  va  mantiqiga  talabalarni  aniq  va  to'g'ri  yo'naltiruvchi  muammoli  savollar  to'plash 
(o'quv  vazifalarini)  tuzish  kerak.  Seminarda  talabalar  fikr  yuritib  bo'lgan  mustaqil  ishlar 

---

89 
 
asoslarini tashkil etgan masala savolarining mazmunini muhokama etish mumkin Shundan kelib 
chiqqan  holda,  psixologiya  tarixini  o'qitadigan  o'qituvchining  asosiy  ishini  quyidagicha  ifoda 
etish  mumkin.  Muammoli  ma'ruzani  bayon  etishda  talabalarning  mustaqil  ishlarini 
dasturlashtirish orqali seminar mashg'ulotlaridan ijodiy munozaralarga aylanadi 
Umuman olganda, psixologiya tarixi bo'yicha ma'ruzani bugungi holatga olib kelgan uni 
bosib o'tgan yo'lini reproduktiv tahlil qilish asosida hozirgi davr haqidagi suhbatga aylantirishga 
harakat  qilish  kerak.  Albatta,  ko'pchilik  talabalar  psixologiya  tarixi  bo'yicha  aniq  asoslarni 
tushuna  olmaydilar  va  fan  bo'yicha  bilimlarning  yagona  manbayi  o'qituvchining  ma'ruzalari 
bo'lib qolishi mumkin. Shuning uchun ularning sifati uchun javobgarlik mas'uliyati juda yuqori 
bo'ladi.  Talabalar  uchun  juda  ham  noqulay  vaziyatni  o'quv  dasturi  bo'yicha  talabalar  kerakli 
adabiyotlarning yo'qligini hisobga ohb, ma'ruza qanday talablarga javob berish kerak. 
Birinchidan,  ma'ruza  mazmuni  shunday  tuzilishiga  harakat  qilish  kerakki,  psixologiya 
tarixining asosiy davrlari va bosqichlari qisqa shaklda va aniq mantiqiy bayon etilsin. Talaba ana 
shu davrlar pog'onalaridan yuqoriga ohb chiquvchi uni taraqqiyotga olib keluvchi bosqichlarini 
ko'rishi muhimdir.