O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti kurs ishi mavzu

1.2 Muxtoriyatchilarning milliy davlat tuzish yo’lidagi harakatlari.

Сhorizmning ag'darilishi Turkiston jamiyatining siyosiylashuvida jo'shqin jarayonlarni boshlab berdi. Hukmron tuzilmalarni qayta ko’rishga kirishildi. Hamma joylarda ijtimoiy- siyosiy tashkilot va partiyalar tuzila boshlandi.Siyosiy manfaatlarni ancha erkin ifoda qilish imkoniyati paydo bo’ldi.Shuni aytish kerakki, fevral inqilobi Turkiston aholisi tomonidan zo’r hayajon bilan kutib olindi.Inqilob tomonidan e’lon qilingan ozodlik, tenglik, birodarlik shiorlari Rossiyaning mustamlakachilik siyosatidan ezilgan musulmonlar qalbida yorqin kelajakka umid uyg’otdi.Chor samoderjaviyasi apparatini tuzatish va yangilanish jarayonlarini yanada chuqurlashtirishda milliy tashkilot va harakatlar faol ishtirok etgandi. Ta’kidlash kerakki, Turkiston mahalliy xalqlarning inqilobiy o’zgarishlarga qo’shilishi bir xil kechmagan o’lkaning hozirgi kuchi va kelajagiga turlicha qaraydigan kuchlar mavjud edi.

Agar umumiy jihatdan olganda ikki muqobil o’nglar va so’llarni ajratib ko’rsatish mumkin. O’nglar – konservativ feodal diniy mafkura vakillari sifatida maydonga chiqishdi. Ular mahalliy ma’mutiyatda mansabga ega bo’lgan va tegishli imtiyozlardan foydalangan amaldorlar, feodallar va ruhoniylar manfaatini ifoda etardi.

So’llar ijtimoiy tuzumning tubdan o’zgarishidan, siyosiy va iqtisodiy institutlarni tugatishdan o’ta manfaatdor bo’lgan ijtimoiy guruh va qatlamlar manfaatlarini o’zida aks ettirgan edi. O’nglar chor hokimiyati yillarida mustamlakachilik ma’muriyati va siyosatini quvvatlab kelishgandi.Fevral inqilobi sharoitida ular ijtimoiy hayotda patriarxal feodal negizlarini va muvaqqat hukumatning institutlari saqlashga mo’ljallangan tadbirlarni qo’llab – quvvatlash tarafdorlari bo’lishdi. O’lkadan farqli ravishda so’l qanot siyosiy jihatdan anch tabaqalashgan edi. U avvalo hokimiyatdan chetlatilgan chorizmning bosqinchilik va mustamlakachilik siyosatidan noroziligini ochiq aytadigan feodal-diniy qatlamlar vakillarini o’z ichiga oldi. Ular fevralgacha bo’lgan davrda o’z g’oyalarini ilgari surishdi.

“O’nglar” va “So’llar” o’rtasini islohotning madaniy bo’lishni taklif etgan “markazchilar”ishg’ol etdi.Ijtimoiy jihatdan ular milliy ziyolilarning asosiy ommasi va tovar- bozor munosabatlarining manfaatlarini aks ettirdi. Siyosiy jihatdan ular jadidlar “taraqqiychilar”va boshqa islohotchilar manfaatlarini himoya qildilar. Fevral inqilobidan keyingi sharoitda “Sho’roi Islomiya”, “Turk adami markaziyat” firqasi musulmon markazchilarining eng ko’zga ko’ringan siyosiy tashkilotlaridan edi. “Musulmon mehnatkashlari ittifoqi” mahalliy aholi siyosiy kuchlarning joylashuvida alohida o’rin tutgandi.Asosan xizmatdan bo’shatilgan front ishchi saflarida jamlangan bu tashkilot yevropalashgan sovetlar homiyligi ostida bo’lib, mustaqil siyosiy dasturni ilgari suradi. Siyosiy yo’nalish bo’yicha “ittifoq “ a’zolari asosan “kelishuvchi” partiyalar qarashlariga yaqin turgan , bu partiyalar podshoh ag’darilgandan so’ng dastlabki oylarda hokimiyatni egallashni o’z oldiga maqsad qilib qo’yishadi, balki milliy demokratlar kabi jamiyatni qayta qurishning o’tkir muammolarini hal qilishda sivilizatsiyaviy usullarni taklif etdi.

Ko’rsatilgan siyosiy tashkilotlar yetuk tuzilma va g’oyaviy birlashmalar emas edi. Ularning har birida izchil siyosiy tabaqalanish

Jarayoni ro’y berardi, yangi yo’nalishlar ajralib chiqardi. 2-martdayoq O’rta Osiyo temir yo’li Bosh ustaxonalari ishchi larining namoyishida Turkistonda birinchi ishchi deputatlar soveti tuzildi. 3-martda Toshkent ishchi deputatlar soveti, 4-martda Toshkentda soldat deputatlari soveti tashkil etildi.Mart oxirlarida bu ikki sovet birlashtirildi.Shundan keyin dehqon deputatlari soveti tuzila boshlandi. Toshshahar ijroqo’mga

Eski shahardan 8 nafar nomzod ko’rsatilgandi.Saylov 6-mart kuni jome’ masjidida bo’lib o’tdi. Ulardan ikki kishi jadidchilik harakatining yo’lboshchilari Ubaydulla Xo’jayev va Toshpo’latbek Norbo’tabekovlar saylandi.Jadidchilar xalqni yana namoyishga yig’ish va ini to’la qo’llab-quvvatlashiga qaror qildilar.Ular har bir mahallaga e’lon osib, unda eski shahar aholisini Toshshahar ijroqo’mga delegatlarni saylash munosabati bilan Chorsu maydonidagi Jome’ masjidida 9-mart kuni bo’ladigan saylovga taklif etdilar. Belgilangan muddatda 20 mingdan ziyod kishi yig’ildi. Yig’ilish ishtirokchilsri Ubaydulla Xo’jayevni rais, Munavvar Qorini rais o’rinbosari, Islombek Xudoyorxonovni majlis kotibi etib saylashdi.Musulmon an’analariga ko’ra Qur’onni yaxshi o’qiydigan Abdusalim Qori hurriyat qurbonlari xotirasiga muqaddas suralardan o’qidi. 1917-yilning 14-martida bo’lib o’tgan “Sho’roi Islom” majlisida 15 kishidan iborat boshqaruvni tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. “Sho’roi Islom” va uning boshqaruvi tarkibi bu tashkilot saflarida musulmon birligi g’oyasini birlashtirgan turli dunyoqarashdagi vakillar mavjudligi haqida guvohlik berdi.Ubaydulla Xo’jayev, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy kabi jadidchilik harakatining taniqli yo’lboshchilari, “Sho’roi Islomning yuragi, uning faol kuchi edilar .

“Sho’roi Islomoya” qaroriga muvofiq barcha viloyatlar va tumanlarga targ’ibotchilar yuborildi.Ular o’lkaning mahalliy aholisiga fevral inqilobi e’lon qilgan ozodlikning mohiyatini tushuntirish, siyosiy, diniy,ijtimoiy islohotlarni o’tkazish uchun “Sho’roi Islomiya” bayrog’I ostida birlashishga da’vat etilgandi.

20-martda eshonguzar mahalla guzarida Qumboy Tugusov va 21-martda qovun bozori yaqinida Munavvar Qori rahbarligida namoyishlar bo’lib o’tdi.Dastlabkisida 10ming keyingisida 5ming kishi qatnashdi.So’zga chiqqanlar tomonidan yig’ilgan ommaga Turkistonga demokratikrivojlanish uchun ozodlik berilgani yangi tarixiy sharoitda nimalar qilish kerakligi tushuntirildi.Ular barcha musulmonlarni birlashish va “Sho’roi Islomiya” musulmon tashkiloti qaroriga amal qilishga chaqirdilar.( “Najot”1977-yil.23-aprel).

1917-yil 6-aprelda bo’lib o’tgan tashkilotning umumiy majlisida uning raisi Abduvohid Qoriga Shayhontohur dahasiga qozi etib saylanishi munosabati bilan iste’fo berdi. Uning o’rniga majlis Ubaydulla Xo’jayevni bir ovozdan sayladi. “Sho’roi Islom”, “Najot’ va “Kengash” gazetalari uning nashr organlari sifatida faol chop etila boshlandi.”Sho’roi Islomiya”ning tashkil etilishi umumturkiston miqyosida, mahalliy aholining g’oyaviy, siyosiy va tashkiliy jipslashishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratdi. Jumladan, “Sho’roi Islomiya “ tashabbusi bilan 16-21-aprelda I Umum Turkiston musulmonlar syezdi o’tkazildi.Mazkur siyosiy yig’inda o’sha davrning asosiy masalalar Urushga, muvaqqat hukumatga munosabat, Ta’sis majlisiga tayyorgarlik,Rossiya va o’lkada boshqarishning bo’lg’usi shakllari, oziq-ovqat taqchilligini yengib o’tish yo’llari boshqalar diqqat markazida turdi.

1927-yil aprelda Toshkentda Jadidchilik harakati yo’lboshchilarining tashabbusi bilan Turkiston musulmonlari qurultoyi chaqirildi.Unda o’lka musulmonlari sho’rosi saylandi.Uning tarkibida o’sha davr ning mashhur siyosiy arboblari Mahmudxo’ja Behbudiy, Ubaydulla Xo’jayev, Nosirxon To’ra, Muhammadjon Tinishboyev, Mustafo Cho’qayev va boshqalar kirdilar.

Turkiston sovetlari hamda boshqa demokratik va milliy tashkilotlardan eski hokimiyat tuzilmalari qarshiligini sindirish uchun faol sa’y-harakatlar talab etildi.”Sh o’royi Islomiya” tashabbusi bilan mahalliy millatlar vakillaridan saylanadigan tuzilmaning tashkil etilishi shunday dastlabki urinishlardan biri bo’ldi. 1917-yil mart oyining oxiri, aprelning boshlarida bir qator mahalliy sovetlar va musulmon tashkilotlari o’lka, viloyat, harbiy gubernatorlari syezd boshliqlarini ishdan bo’shatish haqida qaror qabul qildi.Bu qaror yetakchi siyosiy tashkilotlar va harakatlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi.Natijada general-gubernatorlik tugatildi. Eski boshqaruv apparati butunlay barham topdi. Muvaqqat hukumat ma’lum xalqlarning ezgu orzu-umidlarini ro’yobga chiqara olmadi. U xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash g’oyasiga butunlay qarshi chiqdi.Markazda imperiyacha fikrlash mafkurasi hamon hukmronlik qilardi. Yangi hokimiyat tayanuvchi yetakchi siyosiy kuchlar shunday og’u bilan zaharlangan edi.Ma’lumki Turkistondagi yangi ma’muriyatning asosiy muassasalari Turkiston qo’mitasi muvaqqat hukumatning viloyatva uezd komissarlari ijroiya qo’mitalari, jamoat xavfsizligi qo’mitalari edi.

Asosiy boshqaruv 1917-yil 7-aprelda Markaziy muvaqqat hukumat qarori bilan tasdiqlangan, Turk qo’mita qo’lida jamlangan edi. U Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo, Kaspiy orti, Yettisuv viloyatlari, shuningdek, Xiva va Buxoro doirasida vakolatga ega bo’lib, unga mustahkam tartib o’rnatish va Turkiston o’lkasini tuzish yuklatildi.Muvaqqat hukumat Turk qo’mitasiningtashkil etilishini uning tayinlangan raisi N.N.Shepkin 1917-yil 14-aprelda Toshkentda ijroiya qo’mitalarining syezdida so’zlagan nutqida shunday asoslaydi: “Mamlakatni boshqarish muayyan yo’nalish bo’yicha amalga oshiriladi.Ichki gubernator ichki ishlar vaziri tomonidan mahalliy aholi bilan kelishmagan holda tayinlangan komissarlar yuborildi va joylarda noxushlik hollari yuz bersa komissarlar almashtiriladi.Keyingi yillarda muvaqqat hukumat markazdan uzoqdagi va alohida sharoitlarga ega viloyatlarda xuddi Kavkaz va Turkiston o’lkasiga yuborilgan butun boshli qo’mitalar kabi, komissarlarni emas, balki butun boshli qo’mitalarni sayladi.

Uchinchi – to’rtinchi chaqiriqlar davlat Dumasi deputati ichki ishlar vazirligining sobiq boshqaruvchisi Nikolay Nikolayevich Shepkin aprelning boshlarida poyezdda Toshkentga otlanarkan yarim yo’lga yetmayoq Turkiston qo’mitasi a’zolari o’rtasida ishlar taqsimlab olindi.

Turkiston qo’mitasining dastlabki 9ta a’zodan 4 nafari turkiy millat vakillari edi. Davlat Dumasining I-chaqiriq a’zosi Alixon Bukayxonov (qozoq), Davlat Dumasining II-chaqiriq a’zosi Muhammadjon Tinishboyev (qozoq) va general mayor Abdulaziz Azizovich Davletshin (tatar) aftidan ularni Turkiston qo’mitasi tarkibiga kiritish bilan muvaqqat hukumat mahalliy aholi manfaatlarini hisobga olishga intilayotganini ta’kidlamoqchi bo’lgandir.

Turk qo’mita Yettisuv viloyatidagi qirg’izlar (qozoqlarning) og’ir ahvoli haqidagi ma’lumotlar yetib kelganda ham sustkashlik va qobiliyatsizlik ko’rsatdi.Joylarga borib kelgan o’lka musulmonlari sho’rosi delegatlari shuni kuyinib aytishadiki,”Xitoydan qaytib kelayotgan qirg’izlarni ko’chmanchi Yettisuvliklar shavqatsiz o’ldirayotganliklari uchun favqulodda choralar ko’rish lozim ular o’ta muhtojlikka uchragan ocharchilikda qolishgan….”

Turkqo’mita 1917-yil 19-aprelda qochoq qirg’izlar haqidagi masalani tingladi va qaror qabul qildi: “…Ular Prejevalskiy va Pishpea uyezdlarida qo’yilmasin, balki hosilsiz toshloq yerlarga joylashtirilsin”.