O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

3.2. 
XALQ PEDAGOGIKASIDA AXLOQIY TARBIYA 
MASALALARI 
 
  1. O‘zbek  xalqining  madaniyati , axloqiy  me’yorlari . 
  2. Xalq pedagogikasida axloqiy tarbiya. 
  3. Abdulla  Avloniyning  ta’lim-tarbiyaga  oid  qarashlari 
  4.  Abdulla    Avloniyning    «Turkiy    guliston    yoxud    axloq»  
asarida  insoniylik  va  axloqiy  tarbiyaga  oid  qarashlari. 
 
Tayanch    iboralar:    Axloqiy    va    falsafiy    etuklik,  xalq  
odobnomasi,  ma’naviy    ustivorlik  ,  tarbiyaviy    qarashlar,  axloqiy  
me’yorlar,  yuksak  ma’naviyat,  o‘tmish    tajribalari,  «Birinchi  
muallim»,«YAxshi    xulqlar»,    «yomon    xulqlar»,  tarbiyaning    zamoni, 
badan  tarbiyasi, fikr  tarbiyasi, axloq  tarbiyasi. 
 Xalqimiz  azal-azaldan  axloqiy  fazilatlarga  boy  bo‘lgan.  Ota-
bobolarimiz  farzand  o‘stirar  ekanlar,  ularning  xulq-atvorlariga,  gap-
so‘zlariga,  kishilar  oldida  o‘zlarini  qanday  to’tib,  nimalar  haqida 
fikrlashib, o‘z maqsadlarini qanday so‘zlar bilan tushuntirishlariga katta 
ahamiyat  berishgan.  Ular  farzandlarining  qo‘rslik  qilishi,  kattalar 
suhbatiga  aralashishi,  nojo‘ya  ishlariga  zinhor-bazinhor  yo‘l 
qo‘ymaganlar.  Bu  narsalarga  farzand  tarbiyasining  eng  muhim  tomoni 
deb qaraganlar. 
Ispaniyalik  bir  faylasuf  olim  butun  umrini  jahon  xalqlarining  urf-
odatlarini, axloq-odobini o‘rganishga, tadqiq qilishga bag‘ishlagan ekan. 
Ittifoqo,  o‘sha  olim  bizning  yurtimizga  tashrif  buyurib,  Toshkent, 

---

98 
 
Samarqand,  Buxoroda  bo‘libdi.  Yuritga  qaytib  borgach:  “Hozirgacha 
o‘rgangan,  tadqiq  qilgan  barcha  ishlarimni  o‘n  besh  yoshli  o‘zbek 
qizalog‘ining  o‘rnidan  turib,  qo‘lini    ko‘ksiga  qo‘ygancha  choy 
uzatishdagi odobiga, nazokatiga almashtirishga rozi edim”, degan ekan. 
Biz 
shunday 
yuksak 
odobli, 
madaniyatli 
xalqning 
farzandi 
ekanligimizdan har qancha faxrlansak arziydi, albatta. 
Yuksak  ma’naviyatli  xalqlar  o‘z  milliy  axloq-odob  xususiyatlarini 
saqlab qolganlar. Masalan, yaponlar, hindlar, arablar. Imon-e’tiqodi sust 
xalqlar  esa  o‘zga  millat  va  xalqlarning  axloq-odobiga  berilib  ketib 
o‘zligini yo‘qotadi. 
Quyida  Sharq axloqi uchun mushtarak bo‘lgan muhim va mo‘’tabar 
jabhalar,  xalq  xikmatlari  va  buyuk  allomalarning  axloq  haqidagi 
g‘oyalari bayon qilinadi. Shoyad donolar xikmati o‘zligimizni yangidan 
kashf  etish  va  axloqiy  –ma’naviy  qadriyatlarimiz  tiklanishiga  ko‘mak 
bersa degan umiddamiz. 
Xalq 
 
madaniyatining 
 
eng 
 
muxim 
 
belgilaridan  
xushmuomalalikka,    xozirjavoblikka    aloxida    e’tibor    berilgan.  SHark  
xalqlari  o‘z  bolalariga  soxtalik, yasamalikdan  nari  yurishni  singdirib  
kelgan, samimiy  munosabatni  uluglagan . 
Xalq  pedagogikasini  chukur  o‘rganar  ekansiz, mutafakkirlarning  
ta’lim-tarbiyaga    oid,  odob-axloqka    oid    asarlarni    ko‘zdan    kechirar  
ekansiz, o‘zbek  xalqi  bolalarni  tarbiyalashda  tarbiyaviy  ishning  eng  
ta’sirchan  yo‘llaridan  foydalanganliklarini  guvohi  bo‘lamiz.    YOsh  
avlodni  tarbiyalashda  keksa  avlodning  xizmati, ayniksa  benixoyadir. 
Bobo    va    buvilar    oilada    tarbiyani    mukammal    yo‘lga    qo‘yishda  , 
chinakam  xalqchil  tarbiyani , oilaviy  tarbiyani   yaratishda  jonkuyarlik  
qiladilar  
Kesalar  haqida  gap  ketganda, biz  ularni  xonadonimiz  farishtasi, 
xayr-barakasi    deb    ataymiz.    Xalq    donoligi,  ming    yillik    tajribalar, 
milliy    an’analar    qadriyatlarimiz    ongida,  faoliyatida,  turmush    tarzida  
jamlangandir.  Ular    yosh    avlodning    ustozi,  murabbiysi,  hayot  
dorilfununidir.  Donishmandlar    qari    bilganni    pari    bilmas  ,  deb    bejiz  
aytishmagan . 
O‘zbek  xalq  pedagogikasi  an’analarida  farzandlarni  axloqli qilib 
tarbiyalash  ham  ularda  insoniylik  fazilatlarini  shakllantirish    va    kamol  
toptirish,  axloqiy  ongni    shakllantirish    va    kamol    toptirish:    axloqiy 
tarbiyada    tarbiyalanuvchilarga    tarixiy  tajribalar  va  pandnomalardan 
foydalanish,  tarbiyalanuvchilarga  axloqiy  tarbiya  berishda  xalq 
pedagogikasi manbalari asosida  pedagogik, axloqiy-estetik madaniyatni 

---

99 
 
shakllantirish, yoshlarni  shaxs  sifatida  shakllantirish   hamda  axloqiy  
tarbiyalashda    xalq    ommaviy    tomosha,  dorbozlik,  askiya,  baxshi-
shoirchilik,  dostonchili,  qiziqchilik,  qiroatxonlik  kabi    san’atlarining 
turlaridan  foydalanish,  xalq    an’anaviy    sporti,  farzandlar    jismoniy  
baquvvatligi  va  etukligining  garovi  ekanligi, chaqqonlik, epchillik  va  
har  tomonlama  garmonik  rivojlanishning  sinalgan  vositasi  ekanligiga 
alohida e’tibor qaratganlar. 
Xalqimiz  yoshlarga  axloqiy  tarbiya  berish  jarayonida  xalq  
an’anaviy    pedagogikasida    tabiat    va    inson    uygunlashuvi  
muammolari,  tabiat    va    tarixni    e’zozlash,  saqlash    va    qadrlashning  
ahamiyati,  xayvonlar    dunyosi,  qushlar    olami    hamda    dov-daraxtlar, 
o‘simliklar    va    giyohlarga;  suv,  borliq-atrofga    insoniy      munosabat  -  
xalq    pedagogikasining    eqologik    tarbiyasi    asosi    ekanligi,  odatlar, 
udumlar,  rusm-rusumlar,  marosimlar,  «Navro‘z»,  «Mexrjon»,  «Xayit-
ro‘za»  boshqalarning  tarbiyalanuvchining  dunyoga  kelishi, qulog‘iga  
azon    aytish,  ilk    qadami,  beshikka    solish,  birinchi    kiyim-bosh  
kiydirish, 
tuy-tomoshalar, 
odatlar, 
udumlar, 
marosimlar 
 
va  
an’analarning 
 
tarbiyaviy 
ta’siridan 
keng 
foydalanganlar.                   
Pedagogik    madaniyatni    egallash    uchun    avvalo    boy    pedagogik  
tarixiy    merosimizni    chukur    bilishimiz    zarur  .  CHunki    o‘tmish  
tajribalaridan    saboq    olib,  amaliy    faoliyatga    dadil    kirib    borish  
mumkin . 
Tarixiy    merosimizdagi    ulkan    xazinadan    baxramand    bo‘lish  
niyatida    o‘zbek    xalq    pedagogikasiga    murojaat    eta    boshladik  .  Ana  
shunday  ulkan  pedagoglarimizdan  biri  Abdulla  Avloniy  edi . 
Abdulla    Avloniy    ta’lim-tarbiyaga    oid    qarashlari    kengrok  
tasavvur    etish    uning    hayot    faoliyatiga    bir    nazar    tashlash    o‘rinli  
bo‘lar. Abdulla  Avloniyning  otasi  Mirovlan  asli  Qo‘qonlik  bo‘lib, 
to‘quvchilik    bilan    shug‘ullangan  .  «Ota-onam,  -  deydi    Abdulla  
Avloniy  tarjimai  xolida , - savodli  bo‘lganlar. Ishdan  bo‘shagach  har  
ikkovlari  ham  kitob  o‘qirdilar.» 
Abdulla    Avloniy    1878  yil    12   iyulda    Toshkentdagi   Mergancha  
maxallasida    tug‘iladi.  U  7  –  yoshida    O‘qchidagi    eski    maktabni, 
keyinrok   madrasani   ham  o‘qib  bitiradi. Arab, fors,  tatar, ozarbayjon   
va    rus    tillarini    puxta    o‘rganadi.  1907  yilda    «SHuxrat»,  1908  yilda  
esa  « Osiy»  degan  YAngi  ro‘znomalarni  chiqaradi  
Uning  1912 yilda  yozgan  « Muallimi  avval»  kitobidan  yoshlar  
savod    chiqarishgan  ,  1915  yilda    yozgan    «  Ikkinchi    muallim»  
kitobidan  esa  she’r  va  xikoyalar  o‘qib , zarur  saboqlar  olishgan . 

---

100 
 
Abdulla    Avloniy    «Birinchi    muallim»da    shunday    deb    yozadi: 
«Muxtaram    muallim    afandilarimizdan    rijo    qilurmanki,  bizning  
«Birinchi  muallim» imizdan  ham  olib  tajriba  qilib, uqitib  ko‘rsalar. 
Chunki  har  gulning  bir  isi , har  mevaning  bir  ta’mi , mazasi  bordir 
.Bu 
«buy»yu    ta’m    esa    tajriba    soxiblariga    nashfo‘z    ma’lum    bo‘lur»,  
«Birinchi  muallim» , «eng  oson  usul  ila»  tartib  etilmish» . 
Abdulla  Avloniy  taniqli  shoir  sifatida  4000 misradan  ortiq  she’r  
ijod    qilgan,  ko‘plab    ilmiy-pedagogik    maqolalar    nashr    ettirgan.  U 
1934 yil  24 avgustda  vafot  etadi . 
Abdulla  Avloniyning  asosiy  ta’lim-tarbiyaga  oid  qarashlari  1913 
yilda  yozgan  «Turkiy  guliston  yoxud  axloq»  kitobida  ifodalangan . 
Bu  kitob    ikkinchi    marta    1917  yilda    eski    o‘zbek    yozuvida  
Toshkentda    nashr    qilingan    va    boshlangich    sinflarda    axloqdan  
darslik    vazifasini    o‘tab    kelgan.  Bu    asarida    u    islom    dini    haqida  
shunday  deydi : « Islomiyat-odamgarchilik»  demak . 
Bu    asar    xozirgi    Kirill    yozuvida    1-marta    1967  yilda  
«O‘qituvchi»  nashriyotida  kayta  chop  etiladi . 
U  80  bet    xajmda    10  ming    nusxada    nashr    etilgan    bo‘lsa    ham  
O‘zbekiston    Pedagogika    Fanlari    ilmiy-tadqiqot    instituti  
kutubxonasida  uning  bir  nusxasi  saqlanmoqda ,  xolos . 
Demoqchimizki, bu  asarga  bo‘lgan  talab  ancha  katta . 
Mazkur    asarga    pedagoglarimizdan    Muxitdin    Maxsumov    kirish  
so‘zi  yozar  ekan , shunday  degan : 
«Turkiy    guliston    yoxud    axloq»,  Kaykavusning    «Qobusnoma»  , 
YUsuf    Xos    Xojibning    «Kutadgu    bilik»,  Nosir    Xusravning  « 
Saodatnoma»,  Sa’diyning    «Guliston»    va    «  Buston»,  Jomiyning  
«Baxoriston»,  Navoiyning    «Maxbub-ul-kulub»,  Axmad    Donishning 
«O‘g‘illarga  nasixat»  kabi  asarlari  tipidagi  o‘ziga  xos  bir  asardir. 
XX    asr    boshlarida    bunday    asarni    o‘zbek    tilida    birinchi    bo‘lib  
Abdulla  Avloniy  yaratdi  va  ta’lim-tarbiya  ishlarida  uni  tatbiq etdi» . 
Muallif    ta’lim-tarbiya      haqida   g‘oyat    ibratli    fikrlarni    bildiradi. 
«Pedagogika  –  deydi    Abdulla    Avloniy,-  bola    tarbiyasining    fani  
demakdir».  «Dars    ila    tarbiya    ikkisi    jon    ila    tan    kabidir».  «Dars  
oluvchi – biluvchi, tarbiya  oluvchi- amal  qiluvchi  demakdir». 
Bu    erda    pedagogika    faniga    qisqa    va    lo‘nda    ta’rif    berilgan, 
ta’lim  bilan  tarbiyani  jon  bilan  tanga  o‘xshatib, ularni  bir-biridan  
ajratib  tushunish  mumkin  emasligini  erkin  ifodalab  bergan . 

---

101 
 
Axloqni        Abdulla    Avloniy      «YAxshi    xulqlar»    va    «yomon  
xulqlar»    guruxiga    bo‘lib  ,  quyidagicha    tushunchalarni    sanab    o‘tadi  
va  ularga  izox  beradi . 
U  «Yaxshi  xulqlar»ga  quyidagilarni  kiritadi : 
Fatonat  (  o‘tkir    zexn,  ziyrakli  ,  tezfaxmlilik),  nazofat  (  tozalik, 
poklik,ozodalik),  sa’y  (harakat,tirishish,urinish)  va  g‘ayrat,  riyozat 
(qiynalish,  mashaqqatlanish),  shijoat  (  botirlik,  dovyuraklik),  qanoat, 
ilm,  sab,  xalim  (  yumshoqlik,  muloyimlik,  yuvoshlik),  intizom, 
miqiyosi,  nafs,  vijdon,  vatanni    sevmak,  haqoniyat,  nazari    ibrat  (  ibrat  
ko‘zi), iffat (poklik, tozalik, nomus, adab), idrok  va  zako ( zexnlik, tez  
tushuna    olishlik),  ziyraklik,  xifzi    lison,  xavf    va    rajo  (  umid,  tilak), 
itoat, haqshunosli , xayrixoxlik  kabi  ijobiy  fazilatlar. 
«Yomon    xulqlar»ga    esa  :  g‘azab,  shaxvat,  jaxolat,  razolat 
(pastkashlik,  tubanlik),  safoxat  (  aklsizlik,  nodonlik,  ablaxlik),  adovat  ( 
dushmanlik,  kek),  nifok,  tama’  (ochko‘zlik,  qizganchiklik)    zulm    kabi  
salbiy  xususiyatlar  kiradi . 
Unda    mana    shu    xulq    tushunchalarining    ma’nosi    izoxlanadi, 
ta’riflanadi    va    ma’lum    bir    baytlar    bilan    yakunlanad.  Masalan:  
tarbiya    bilan    inson    qismati    hal    bo‘lajagini    ta’riflab,  shunday    bayt  
keltiradi: 
Xudoning  raxmati , fayzi  hama  insonga  yaksardur, 
Va  lekin  tarbiyat  birla  etushmak  sharti  akbardur. 
Tugib  tashlov  bila  bo‘lmas  bola, bo‘lgay  balo  sizga, 
Vujudi  tarbiyat  topsa, bo‘lur  ul  raxnamo  sizga . 
Temurchining  bolasi  tarbiyat  topsa, bo‘lur  olim , 
Bo‘zulsa  xulqi, lukmon  ugli  bo‘lsa  bo‘lgusi  zolim . 
Xozirgi    rus    tilidan    o‘zbek    tiliga    tarjima    qilingan    pedagogika  
darslaridagi  «Axloqiy  tarbiya», « estetik  tarbiya»  deb  har  xil  turlari  
tilga    olinsa,  Abdulla    Avloniy      tarbiyaning    tarkibiy    qismlarini  
quyidagicha  ko‘rsatadi : 
1. Tarbiyaning  zamoni 
2. Badan  tarbiyasi . 
3. Fikr  tarbiyasi . 
4. Axloq  tarbiyasi . 
«Tarbiyaning    zamoni»da    uni    kachon    boshlash    va    kimlar  
shugullanishi    zarurligi  ko‘rsatilgan. Abdulla  Avloniy   ta’kidlashicha, 
tarbiyani    yoshlikdan    boshlash    nixoyatda    zarur.  Haqiqatdan    ham,   
kichik    yoshdagi    bola    hali    misoli    plastilin,  qayoqqa    qarab  ishlov  
berilsa, shunday  shakllanadi, suyagi  qotadi. Tarbiya  bilan  dastlab  ota-

---

102 
 
ona, keyin  faqat  maktabgina  emas, xatto  butun  jamoatchilik, xukumat  
ham    shug‘ullanishi    zarur,  chunki    bunda    inson    taqdiri    hal    etiladi. 
«Alxosil, - deydi Abdulla  Avloniy, - tarbiya  bizlar  uchun  yo  hayot, 
yo  mamot, yo najot – yo xalokat, yo  saodat – yo falokat  masalasidir». 
Abdulla    Avloniy      fikricha    ota-ona,  oila    badan    tarbiyani    o‘z  
zimmasiga    olishi,  fikriy,  aqliy    tarbiya    soxasida    asosan    muallimlar  
kabi  javob  berishi  lozim. Chunki  jismoniy  tarbiya  shartlaridan  biri  
badan, kiyim-kechak, uy-joy, asbob-uskunalarni  toza  tutish  zarur. Har  
xil    iflosliklarni    yuqtirmaslik    masalasida    ota-ona    extiyot    bo‘lishi  
kerak.  Tozalik,  poklik,  kundalik    extiyoj    qoida,  odatga    aylansagina  
faxm, idrok, kishi  ruxiyati, fikri  rivojlanadi. 
Xalqi  olam  suygusidir  tozalik, pokni, 
Poklik orttirgusidir  faxm  ila  idrokni, 
Har  kishini  ko‘ksida  poklik  nishoni  bo‘lmasa, 
Tozalik  maydonidan  quvgaylar  ul  bebokni . 
Abdulla    Avloniy      mehnat,  gayrat,  dangasalik,  yalkovlik, 
jasoratlilik,  qo‘rqoqlik,  qanoat,  sabr,  intizom    kabi    axloqiy  
tushunchalarga    alohida    to‘xtaladi.  U    yoshlarni    kichiklikdan  
intizomga    o‘rgatish,  ilm-ma’rifatli    bo‘lish    zarurligini    uqtiradi.  Ilm-
fan,  uning    fikricha,  yoshlarni    yomonlikdan    qaytaruvchi,  yaxshilikka  
etaklovchi, etuklikka  eltuvchi, baxtiyor  etuvchi  qudratli  kuchdir  
«Ilm,-  deydi  Abdulla    Avloniy      ,-  insonlarning    madori,  hayoti, 
raxbari  najotidir» . 
Ilm  bir  daryo  ichi  tulmush  duru  gavhar  bilan , 
Qiymatu qadrin  qachon  bilgay  Ani  joxil  yilon . 
Vijdon    tushunchasi    kengroq    talqin    etiladi,  u    yaxshi    xulq  
manbai,  kishining    fazilatini    ko‘rsatuvchi    ko‘zgu,  vijdoni  –  kishining  
eng    yaxshi    mevasi    xosili.  Xayo,  iffat,  ibrat,  til  –  kishi    uchun    eng  
muxim  ziynatlardir. U ona  tilining  buyukligini  eslatadi: 
Ey ona  til , aziz  qadrdonim , 
Iltifoti  ruxim , raxmonim . 
Tug‘dim  kundan  aylading  ulfat , 
Ulguncha  ayilma  ey  jonim . 
«Menga  ilmu  adab  san  o‘rgatding 
Chin  adib  muallim  shonim . 
Millating  ruxini  ko‘targuchi  sen , 
Eng  muqaddas  karami  sultonim . 
Abdulla  Avloniy   go‘zallik-nafosat  haqida  fikr  yuritib , ma’naviy  
ichki  go‘zallikning  so‘zda  ifodalanishini  aloxida  ta’kidlaydi . 

---

103 
 
Go‘zallik  yuzda  ermay  ey  birodar , 
So‘zi  shirin  kishi  har  kimga  yoqar. 
So‘zing  oz  bo‘lsin-u , ma’noli  bo‘lsin , 
Eshitganlar  qulog‘i  durga  to‘lsin . 
Abdulla    Avloniy      o‘zbek-milliy    madaniyatiga,  xalq    ta’limini  
YAngi    yo‘lga    qo‘yishda    iste’dodli    pedagog    sifatida    jonbozlik  
ko‘rsatdi .  U  yoshlarga  savod  o‘rgatish, tarbiyalash  yuzasidan  g‘oyat  
muxim    masalalarni    ko‘tarib    chiqdi      va    ularni    yangicha    xal    etish  
yo‘llarini  ko‘rsatdi . 
Xullas,  Abdulla    Avloniy      o‘z    durdonalari    bilan    o‘zbek    xalq  
pedagogikasining  tarbiya  nazariyasiga  ulkan  xissa  qo‘shdi . 
Abdulla    Avloniy        g‘oyalarini    kayta    anglash,  fikrlarini,  uylarini  
yana  bir  mushoxada  etish  uchun  uning  asarlarini  kayta  nashr  etib, 
kelajak  avlodga  etkazsak , alloma  ruxini  shod  etgan  va  bu   bilan  
biz  o‘zligimizni  e’zozlagan  bo‘lamiz . 
Chor    Rossiyasi    o‘lkamizni    bosib    olgandan    so‘ng    millatimiz  
ziyolilari  maxalliy  xalqlarimizni   ma’rifatli  qilish  maqsadida  milliy  
maktablar    ochib,  yoshlarga    milliy-  vatanparvarlik    tarbiyasi    berish  
yo‘llari  haqida  bosh  qotirganlar .