O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Muqanna qo‘zg‘oloni. Arab istilochilari istibdodiga qarshi Movarounnahrdagi eng katta 
qo‘zg‘olon 769 yilda boshlandi. Bu tarixda “Oq kiyimlilar” (chunki qo‘zg‘olonchilarning asosiy 
jangovar  guruhi  oq  rangdagi  kiyim  kiygan  edilar)  yoki  qo‘zg‘olon  rahbarining  iomi  bilan 
Muqanna  qo‘zg‘oloni  deb  yuritiladi.  Bu  qo‘zg‘olon  deyarli  butun  Markaziy  Osiyo  hududlariga 
tarqaldi. Muqanna ism emas, balki laqabdir. Bu so‘z “niqobdor”, “pardali” ma’nolarini anglatadi. 
Muqannaning  asli  ismi  Hoshim  ibn  Xakim  bo‘lib,  uniig  ismi  va  shaxsi  to‘g‘risida  yozma 
manbalarda  turlicha  ma’lumotlar  mavjud.  Jumladan,  Ya’qubiy  uni  Hakim  al-A’var  (bir  ko‘zli) 
Xoshim  deb  atagan.  Ibi  Xallikan  esa  Muqannaning  ismi  Ota  bo‘lgan  deydi.  Muqannani  yomon 
ko‘rgan feodal zamoni tarixchisi Narshaxiy yozadi: “Hoshim ibn Hakimni Muqanna deyishlariga 

---

 
 
105 
sabab shu ediki, u juda xunuk, boshi kal va bir ko‘zi ko‘r bo‘lganidan hamisha boshi va yuziga 
ko‘k  parda  tutib  yurardi»  Muqannani  faoliyati  to‘g‘risida  ham  har  xil  rivoyatlar  bor.  Ba’zi 
birovlar uni qul bo‘lganlar desalar, boshva birovlar u kir yuvish bilan shug‘ullangan, yani ba’zi 
qismlar  esa  kigizchilik  bilan  mashg‘ul  bo‘lgan  deb  rivoyat  qiladilar.  Manbalarda  Muqannaning 
yoshlik  chog‘larida  kundugarlik  (ya’ni  matolarga  ohor  beruvchi)  bilan  shug‘ullanganligi  ham 
qayd  qilinadi.  Narshahiy  Muqannani  yomon  ko‘rganligini  sir  saqlamagani  holda  uni  aqlli  va 
o‘qimishli bo‘lganini tan oladi. Darhaqiqat,  u savodli va nihoyatda bilimdon bo‘lgan. Muqanna 
Abu  Muslim  (750—755)  qo‘shinida  kichik  lashkarboshi  edi  va  Abduljabbor  Azdiy  davrida 
(757—759)  esa  vazirlik  darajasigacha  ko‘tarilgan.  U  Mazdak  g‘oyalariniig  ilhomchisi  sifatida 
faoliyat  ko‘rsatgan  ijtimoiy  tenglik  va  erkin  hayot  davatini  targ‘ib  etgan.  Muqanna  o‘zini 
payg‘ambar deb e’lon qilgan. U ilgari xudo Odam, Nuh, Ibrohim, Muso, Iso, Muhammad va Abu 
Muslimlarda qanday gavdalangan bo‘lsa menda ham xuddi shunday gavdalanadi, deb odamlarni 
o‘z orqasidan ergashishga da’vat etadi. Shu bois uni xalifa Mansur qamoqqa olib yangi qurilgan 
Bag‘dod  zindoniga  tashlaydi.  Narshahiyning  ma’lumotiga  qaraganda  Muqanna  ancha  vaqt 
zindonda yotib so‘ng qochib Marvga keladi va 776 yilda Xalifaga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga 
rahbarlik qiladi. Bu haqda Beruniy aniq malumot beradi. “Undan keyin Marvda, Kava qimardon 
degan qishloqda Al Muqanna laqabi  bilan tanilgan Hoshim ibn  Hakim paydo bo‘ldi. Uning bir 
ko‘zi  ko‘r  bo‘lganligidan  yuzini  yashil  ipak  mato  bilan  bog‘lab  olardi.  U  Jayhun  (Amudaryo) 
daryosidan o‘tadi. Kesh va Nasafgacha  yetib boradi, unga “oq kiyimlilar” va turklar qo‘shiladi. 
Muqanna ularga (begona) mol-mulk va ayollarni olishga hamda o‘zlariga qarshi turgan kishilarni 
o‘ldirishga yo‘l qo‘yib beradi. 
Muqanna  Marvdan  turib  Markaziy  Osiyoning  turli  viloyat  va  shaharlariga  o‘zining 
ishonch  odamlarini  jo‘natadi.  Ular  joylarda  Muqanna  g‘oyalarini  targ‘ib  qiladilar.  Muqannaga 
ixlosmand va tarafdor kuchlar ayniqsa Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ko‘pchilikni tashkil 
etardi.  Narshaxiyning  bergan  ma’lumotlariga  qaraganda  Naxshab  va  Kesh  atrofidagi  aholini 
Muqanna  g‘oyalari  orqasidan  ergashtirishda  asli  arab  Abdulla  ibn  Amirning  xizmatlari  katta 
bo‘lgan. Muqanna Abdullaning qiziga uylangan edi. Shu bois u o‘z qaynotasiga ishonganligidan 
Abdullani Qashqadaryo vohasiga ishonchli vakil sifatida jo‘natgandi. 
Muqanna  so‘g‘dda  “ok  kiyimlilar”  harakatining  keng  quloch  yoyib  rivojlanganligiga 
ishongach  qo‘zg‘olonga  bevosita  rahbarlik  qilish  maqsadini  ko‘zlab  o‘zining  36  ming  muxlisi 
bilan Jayhun daryosining o‘ng qirg‘og‘iga o‘tib, Naxshab va u yerdan Kesh shahriga yetib boradi. 
Kesh shahri yaqinidagi tog‘ tepasida bino qilingan Som qalasini o‘zining mustahkam qarorgohiga 
aylantiradi.  Tez  orada  butun  Qashqadaryo  vohasi  qo‘zg‘olonchilar  tomoniga  o‘tadi.  “Oq 
kiyimlilar”  harakati  Zarafshon  vohasiga  ham  yoyiladi.  Samarqand  bilan  Buxoro  ham  aslida 
qzg‘olonning  markazlaridan  biriga  aylanadi.  Xatto  buxorxudot  Buniyot  ibn  Tog‘shoda  islom 
dinidan  qaytib,  Muqanna  boshchiligidagi  qo‘zg‘olonchi  vatanparvarlar  tomoniga  o‘tadi.  Tez 
orada  Iloq  (Ohangaron)  vodiysi,  Shosh,  Farg‘ona  ham  qo‘zg‘olonchilarni  yoqlab  chiqadi.  Turk 
hoqoni  ham  o‘z  og‘asi  Kil  boshchiligida  Muqanna  qo‘zg‘oloniga  xayrixoh  bo‘lib  qo‘shin 
yuboradi.  Xullas “oq kiyimlilar” qo‘zg‘olonining dovrug‘i Xurosongacha borib  yetadi va abbos 
hukmdorlarini  vahimaga  soladi.  Muqanna  qo‘zgolonining  harakatlantiruvchi  kuchlari 
Movarounnahrning  turli  feodal  tabakalaridan  iborat  bo‘lgan.  Shu  boisdan  ham  ular  bu 
qo‘zg‘olonda  qatnashib  o‘z  oldilariga  turlicha  maqsad-muddaoni  qo‘yganlar.  Ammo  bu 
kuchlarning  hammasiga  xos  bo‘lgan  g‘oy,  maqsad  birligi  bo‘lgan,  u  ham  bo‘lsa,  bosqinchi 
arablarni ona Vatan tuprog‘idan haydab chiqarish, erk va ozodlik uchun kurash g‘oyasidir. Biroq 
shuni alohida ta’kidlash kerakki, ana shu ulug‘vor vatanpparvarlik g‘oyasini Movarounnahrdagi 
barcha  aholi  tabaqalari  o‘z  vaqtida  tushunib  yetdilar  va  uni  qullab-quvvatladilar,  deb  ayta 
olmaymiz. Muqanna harakatiga dushmanlik ko‘zi  bilan qaragan va bosqinchi  arablarga  yordam 
bergan  kuchlar  ham  bor  edi.  Masalan,  Naqshob  atroflarida  arablar  tomonidan  turib 
qo‘zg‘olonchilarga  qarshi  jang  qilgan  mahalliy  boy  feodal  Ahmad  Mudi  ana  shundaylardan 
biridir. Bunday kuchlar xususan mulkdor tabaqalar va oqsuyak zodagonlar safida ko‘proq edilar 
va ular xalq erki va ozodligi manfaatlariga nisbatan o‘z shaxsiy manfaatlarini ustun qo‘yardilar. 

---

 
 
106 
“Oq kiyimlilar” qo‘zg‘olonidan dahshatga tushgan xalifa Abu Ja’far 775 yilda Muqanna 
qo‘zg‘olonini bostirish uchun Jabroil va Uqaba boshchiligida o‘n ming qo‘shin yuboradi.  Lekin 
Samarqand  ostonalarida  arablar  yengilib,  katta  talofat  qo‘radilar.  Qo‘zg‘olonchilar  hujumini 
janubga  tomon  davom  ettiradalar  va  Termiz  yaqinida  qo‘shimcha  yordamga  kelayotgan  arab 
qo‘shinlariga  kutilmaganda  hujum  qilib,  uni  tor-mor  keltiradilar.  Natijada  Naqshob  va 
Chag‘oniyon vodiylari batamom qo‘zg‘olonichilar tomoniga o‘tadi. 
“Oq  kiyimlilar”  qo‘zg‘olonining  markazlaridan  biri  Buxoro  va  uning  atrof  hududlari 
bo‘lganligini  yuqorida  ta’kidlagan  edik.  Muqanna  tarafdorlari  bu  yerda  ham  juda  katta 
muvaffaqiyatlarga  erishdilar.  Biroq  qo‘zg‘olonchilar  Buxoroni  qo‘lga  kirita  olmaydilar.  “Oq 
kiyimlilar”  Buxoroga  yaqin  bulgan  Norshoh  qishlog‘ini  o‘zlarining  mustahkam  qo‘rg‘onlariga 
aylantirgan edilar.  Bu qishlok hokimi  (ayol  kishi edi) ham  qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tga edi. 
Albatta, bu Buxoro uchun katta xavf ekanligini arablar yaxshi bilar edilar. Shuning uchun 776 yil 
aprelida Samarqand noibi arab qo‘mondoni (u 775 yilda Samarqandga noiblikka tayinlangan edi) 
Jabroil  va  Buxoro  amiri  Husayn  ibn  Maozning  birlagashgan  kuchlari  “oq  kiyimlilar”  qo‘rg‘oni 
Norshohga  hujum  boshlaydilar.  Qo‘zg‘olonchi  kuchlarga  buxorolik  Hakim  ibn  Ahmad, 
Ko‘shkifazl degan joydan Xishriy va Bog‘iy, G‘ijduvondan Girdak ismli pahlavonlar boshchilik 
qildilar.  Kuchlar  teng  emas  edi.  Qo‘zg‘olonchilar  mag‘lubiyatga  uchrab,  ulardan  700  kishi 
o‘ldiriladi.  Qo‘zg‘olonchilar  uchun  bu  mag‘lubiyat  eng  katta  yo‘qotish  edi.  Ikki  o‘rtada  sulh 
shartnomasi  tuzilib,  shartnomaga  binoan  qo‘zg‘olon  qatnashchilari  xato  yo‘ldan  voz  kechib, 
islom  yo‘liga  qaytishalir  o‘z  qishloqlariga  tarqab  ketishlari,  qonuniy  amirlarga  bo‘ysunishlari, 
musulmoalarni talamasliklari va ularga har xil zo‘ravonliklar qilmasliklari kerak edi. G‘oliblar asa 
qo‘zg‘golonchilardan o‘ch olmasliklari lozim edi. Ammo musulmon askarlari hali Buxoroga yetib 
kelishga  ulgurmasdanoq  Muqanna  tarafdorlari  yana  qo‘zg‘olon  ko‘taradilar.  Jabroil  ibn  Yahyo 
boshchiligadagi  arablar  yana orqaga katta kuch  bilan qaytadilar va to‘rt  oy davomida  -Norshoh 
qal’asini  qamal  qiladilar.  Son  jihatdan  ustun  bo‘lgan  arab  qo‘shinlari  Norshoh  ko‘rg‘ognining 
devori tagidan uzunasiga 50 gazli chuqur qazib, uni qulatgach qishloqqa bostirib kiradilar. Qattiq 
qirg‘in bo‘lib qo‘zg‘olonchilar yengiladilar. Norshoh kishlog‘i egallanadi. Qo‘zg‘olon rahbarlari 
Hakim  ibn  Ahmad,  Bog‘iy  va  Xishriylar  o‘ldiriladi.  Faqat  Girdak  qutulib  qoladi  va  qayg‘uli 
xabarni  yetkazish  uchun  Muqanna  huzuriga  jo‘nab  ketadi.  Arablar  Norshoh  qishlog‘ida 
isyonchilarni  qonga  botirgach,  o‘zlarining  butun  diqqat-e’tiborlarini  qo‘zg‘olonning  markazi 
bo‘lgan  Samarqand  va  Keshga  qaratadilar.  Chunki  hali  butun  Movarounnahr  Muqanna  qo‘li 
ostida edi. Buning ustiga 777 yilda turk sarkardasi Qiyoqi Go‘zi ham o‘zining katta lashkari bilan 
Muqanna  kuchlariga  kelib  qo‘shilgandi.  Qashqadaryo  vohasidagi  “oq  kiyimlilar”  kuchlariga 
Muqannaniig  o‘zi  bosh  bo‘ldi.  Samarqand  va  Zarafshon  atrofidagi  kuchlariga  esa  Muqkanna 
tomonidan tayinlangan so‘g‘dli So‘g‘diyn ismli kishi rahbarlik qildi. 
O‘lkadagi  vaziyat  arablar  uchun  g‘oyatda  og‘ir  va  tashvishli  edi.  Buni  to‘g‘ri  hisobga 
olgan Xalifa Mahdiy qo‘shimcha harbiy kuch to‘plash maqsadida Nishopurga keladi. Kurashning 
bu bosqichida Vuxorodagi  oqsuyak feodal  zodagonlar ham  batamom  arablar tomoniga o‘tadilar 
va  arab  lashkarboshisi  Maoz  ibn  Muslim  boshchiligida  katta  qo‘shin  to‘planadi.  Narshahiyniig 
mubolag‘a  bilan  bergan  ma’lumotlariga  qaraganda,  Muqannaga  qarshi  to‘plangan  arablarning 
birlashgan kuchlari 570 miig kishidan iborat bo‘lgan. Lekin shunday katta kuch bilan ham Jabroil 
ibn  Yahyo  va  Maoz  ibn  Muslim  boshchiligidagi  istilochilar,  qo‘zg‘olonchilar  ustidan  sezilarli 
yutuqqa erisha olmaganlar. Faqat 777-778 yillar davomidagi urush harakatlari chog‘ida buxorolik 
bir  kishi  tomonidan  iste’dodli  sarkarda  So‘g‘diyonning  o‘ldirilishi  “oq  kiyimlilar”  uchun  juda 
katta yo‘qotish bo‘lgan. Shundan so‘ngina arablar Samarqandni ishg‘ol qilganlar. 
Muqanna  qo‘zg‘oloniga  qarshi  kurashning  haddan  tashqari  cho‘zzilib  ketganligi  xalifa 
Mahdiyni juda tashvishga solayotgan edi. U qanday qilib bo‘lmasin qo‘zg‘olonni tezroq bostirish 
uchun zarur choralar qo‘radi. Shu maqsadda u arab lashkarlarining qo‘mondonlik tarkibini keskin 
yangilaydi.  Maoz  ibn  Muslim  ham  o‘zining  chaqirib  olishini  iltimos  qiladi..  Arab  qo‘shinlariga 
o‘zining  johilligi  va  shafqatsizligi  bilan  nom  chiqargan  Said  Xaroshiy  bosh  qo‘mondon  etib 
tayinlanadi.  

---

 
 
107 
“Oq kiyimlilar” ga qarshi arablarning kurashi  yangi davrga kiradi. 780—783 yillarni o‘z 
ichiga  olgan  bu  kurash  davrining  bosh  maqsadi  “oq  kiyimlilar”  qo‘zg‘olonining  bosh  rahbari 
Muqannani  tor-mor  keltirishdan  iborat  edi.  Bu  davrga  kelib  mahalliy  oqsuiyaklar  va  zodagon 
dehqonlar  ozodlik  va  erk  uchun  olib  borilgan  kurash  manfaatilariga  xiyonat  qilib,  sotqinlarcha 
arablar  tomoniga  o‘tadilar.  Ular  Said  Xaroshiy  lashkarlar  bilan  birgalashib  Muqanna 
boshchiligidagi  vatanparvar  kuchlarga  qarshi  jang  qiladilar.  Kesh  shahri  va  Muqanna  qarorgohi 
bo‘lgan  nihoyatda  mustahkam  Som  qal’asi  atrofida  keskin  va  shiddatli  janglar  bo‘ladi.  Mana 
shunday  qaltis  va  nozik  bir  paytda  Qulartegin  boshchiligidagi  turk  suvoriylari  Muqannaga 
yordamga  keladilar.  Xalifa  Mahdiy  esa  arab  qo‘mondonligiga  yangi  madad  kuchlar  yuboradi. 
Madad kuchlar yetib kelgach, arablar va mahalliy sotqin kuchlar birlashib, Muqannaning so‘ngi 
tayanchi  bo‘lgan  Som  qal’asini  chor  atrofdan  qurshovga  oladilar.  Qo‘zg‘olonchilar  bu  siquvga 
bardosh  bera  olmaydilar  va  yengiladilar.  Muqannaning  og‘asi  Qabzam  3000  va  Som  qal’asi 
atrofida mudofaa janglariga qo‘mondonlik kilgan Sarham 3300 kishilik ko‘shin bilan sotqinlarcha 
Said  Xaroshiyga  taslim  bo‘ladi.  O‘zoq  davom  etgan  kurash  oqibatida  Muqanna  ko‘shinining 
tinkasi  qurigan  edi.  Shu  bois  qo‘zg‘olon  yengiladi  va  Muqqanna  halokatga  uchraydi.  Yozma 
tarixiy  manbalarda  Muqannaning  taqdiri  to‘g‘risida  turlicha  talqinlarga  duch  kelamiz.  Tarixchi 
Taboriyning  yozishicha, Muqanna o‘z halokatining muqarrarligiga ko‘ziga yetgach zahr ichgan. 
Som  qal’asiga  kirgan  arablar  uning  jasadini  tonganlar  va  boshini  kesib  o‘sha  davrda  Halabda 
turgan xalifa Maxdiyga olib borganlar. Narshahiy bo‘lsa afsonaga o‘xshashroqk rivoyatni hikoya 
qiladi.  Uning  yozishicha  Muqanna  o‘zini  yonib  turgan  o‘tga  tashlagan.  Bu  fikrni  Bar  Yahudiy 
(Abul  Faroj)  ham  takrorlaydi.  Beruniy  o‘zining  “Xronologiya”  asarida  Muqannaning  o‘limi 
xususida  ikki  xil  rivoyat  keltirgan.  Bu  rivoyatlarga  qaraganda  Muqanna  o‘ldirilgan,  ikkinchi 
rivoyatda esa Muqanna o‘zini o‘zi o‘tga tashllab o‘ldirgan, deyiladi. Muqannaning qachon vafot 
etganligi haqidagi fikr ham bir xil emas. Narshahiyning zzi Muqannaning vafoti to‘g‘risida bir-
birini inkor etuvchi ikkita yilni tilga oladi bu 782 va 783 yillardir. Beruniy ma’lumotiga ishonsak, 
Muqanna 785 yilda olamdan o‘tgan.  
Shunday  qilib,  qariyb  o‘n  yil  davom  etgan  va  o‘z  davrida  jahonning  eng  yirik 
davlatlaridan  biri  hisoblangan  Arab  xalifaligini  larzaga  solgan  Muqanna  qo‘zg‘oloni  yengildi. 
“Oq  kiyimlilar”  qo‘zg‘olonining  yengilganligining  asosiy  sabablari  nimalardan  iborat? 
Birinchidan,  “oq  kiyimlilar”  qo‘zg‘oloniga  qarshi  kurashgan  arab  istilochilariniig  lashkarlari 
davlat  hokimiyati  qo‘shini  bo‘lib  u  tartibli,  uyushgan  katta  kuch  edi  va  u  doimiy  suratda  Arab 
xalifaligi tomonidan harbiy va moddiy tomondan ta’minlanib turdi. Muqanna kuchlari esa nima 
bo‘lganda ham turli toifa va tabaqalarniig vaqtinchalik qurama uyushmasidan tashkil topgan edi 
va doimiy muntazam ta’minlanib turadigan harbiy va moddiy zaxiraga ega emas edi. Ikkinchidan, 
Muqanna  tomonida  turib  jang  qilgan  kuchlar  turli  toifa,  tabaqa  va  guruhlarga  mansub 
bo‘lganliklaridan  ularda  mustahkam  birlik  bo‘lmadi.  Ularning  kattagina  qismi,  xususan 
mulkdorlar, oqsuyak mahalliy hukmdorlar va zodagon dehqonlar dushman ustidan tez, yengil va 
osongina g‘alaba qozonishga ko‘z tutgan edilar. Urush cho‘zilib ketgach, va borgan sari dahshatli 
tus  ola  borgach  vatanfurush  kuchlar  xoinlik,  xiyonat  va  sotqinlik  yo‘liga  o‘tdilar,  hatto  arab 
bosqinchilari tomonida  turib o‘z vatandoshlari,  birodarlari, og‘a va inilariga qarshi jang qildilar. 
Arab  bosqinchilari  esa  bundan  ustalik  bilan  foydalandilar.  Uchinchidan,  “oq  kiyimlilar” 
qo‘zg‘oloni onglilik va dasturiy kurash darajasidan ancha yiroqdagi olomon kurashining nisbatan 
rivojlangan bir ko‘rini edi. Albatta, biz qo‘zg‘olonga XX asr oxirlaridagi xalq ko‘zi bilan qarab 
uning  oldida  buyuk  va  yuksak  talablar  qo‘ya  olmaymiz.  Qo‘zg‘olon  rahbari  Muqannaning  o‘zi 
ham zamonasining davriga hos vakili edi, ko‘p hollarda qo‘zg‘olonga bevosita o‘zi rahbarlik qila 
olmadi. Ko‘p vaqtini u malikalar davrasida sharob ichib o‘tkazdi. 
Muqanna rahbarligida “oq kiyimlilar» qo‘zg‘oloni yengilgan bo‘lsada juda katta tarixiy iz 
qoldirdi va Movarounnahrda Arab xalifaligining mustamlakachilik, bosqinchilik ildizlariga bolta 
urdi. Bu qo‘zg‘olon xalq ommasining kuch-qudrati birlikda, hamkorlikda ekanligini ko‘rsatdi.  IX 
asrdan  boshlab  o‘lkada  tashkil  topa  boshlagan  mahalliy  markazlashgan  feodal  davlatlarning 
shakllanini  ibtidosi  ham  “oq  kyyimlilar”  ko‘zg‘oloni  davrlaridan  boshlangan  desak  mubolag‘a 

---

 
 
108 
bo‘lmaydi.  Muqanna  qo‘zg‘oloni  ayniqsa  hozirgi  sharoitda  O‘zbekiston  fuqarolari  Vatan 
mustaqilligini  yanada  mustahkamlash  uchun  kurash  olib  borayotgan  bir  paytda  g‘oyat  katta 
ijtimoiy  siyosiy  va  tarixiy  ahamiyatga  egadir.  Muqanna  va  u  bilan  birga  Vatan  ozodligi  va  erki 
uchun  kelgindi  arab  bosqinchilariga  qarshi  kurashgan  fidoiy  kaxramonlar  timsoli  ayniqsa  yosh 
avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash borasida asrlar osha xizmat qilaveradi. 
Muqanna qo‘zg‘oloni yengilgan va halokatga uchragan bo‘lsa-da, “oq kiyimlilar” harakati 
darhol to‘xtab qolgani yo‘k, balki u yana bir necha o‘n yillar mobaynida davom etdi va istilochi 
arablarning tinkasini quritib bordi. Bu albatta o‘lkamiz xalqlarining erksevar, hurriyatparvar, haq 
va  adolat  uchun  kurashda  juda  katta  tarixoy  an’ana  ga  ega  bo‘lgan  jasur  va  mard  xalq 
bo‘lganliklaridan dalolatdir.