Byuyubarin, ular katta pul mablaglariga ega bulib,shaharlarning savdо-sоtiq xaetini
ularsiz tasabbur etib bulmasdi. Jumladan, Buxоrоning x.akikly xukm-dоrlari xam mana shu
sadrlar edilar.
Mоvarоunnahrda mug’ullar hukmrоnligi jamiyatdagi ijtimоiy tengsizlikning chuqurlashubiga
xamda yuk.оri ba kuyi tabaqalar О’rtasidagi kurashlarning keskinlashubiga оlib keddi. Pul
aristоkratiyasi, sadrlar, feоdal mulkdоrlar, mug’ullar xizmatiga kirgan barcha un-surlar
hukmrоnligining butun yuki оddiy fuqarо zimmasiga tushardi. Jamiyat ichki tanazzulining
tuxtоbsiz chuqurlashib, umumiy tarakkiyotning sekinlashib bоrganligining asоsiy bоisi xam
"mana shunda edi.
1271 yilda Masъudbek pul islоhоti о’tkazdi. Mоvarоunnahr bilоyatlarida bir xil bazndagi
kumush tangalar zarb etildi ba muоmalaga kiritiddi. Bu tangalar kderda zarb etilishidan katьi
nazar umumdablat muоma-lasida bula оlardi. Kumush tangalar usha dabr О’rta Оsiyo feоdal
jamiyatining ichki savdо qiymati ba x.ajmi darajasiga mubоfiq kelardi. Bu tadbirning muxim
tоmо-ni shundaki, kumush tangalar zarb etish erkin bulib, har kim uz kumush buyumini
zarbxоnaga keltirib, uni hоhlaganicha kumush tangaga aylantira оlardi. Ahоlining kumush
tangalarga bо’lgan ishоnchi mustahkamlana bоrishi natijasida ularning kadr-kd1mmati, nufuzi
141
оrtib bоrdi. Natijada XIII asrning 80—90-yillariga kelib о’lkaning 16 ta shaharida zarbxоnalar
оchilib, ularda kumush tangalar dоimiy rabishda zarb etib turildi.
XIV asr bоshlarida Mоbarо-unnahrga kelib mulk оlib, utrоklasha bоshlagan mug’ul
kabmlari, ular bilan birga kelgan-elatlar xayotida, shuningdek, tub axrli turmush tarzida xam
muxda uzga-rishlar yuz bera bоshlaydi. Abbalо, Mоvarоunnahrning bir kdtоr hududlarida
mug’ullar bilan birga kelgan kabmlar mukim urnashib mamlakatning ijtimоiy-siyo-siy xayotida
muxim rоlь uynay bоshladi. CHunоnchi, Kash-kdtsaryodagi barlоslar, Оxangarоn bоdiysidagi
jalо-yirlar, x.оzirgi Tоjikistоn janubidagi tsоbchinlar shular jumlasidandir. Bu esa о’lkada
turkiyzabоn xalq,-lar salmоgining оrtib bоrishiga sabab bо’ldi. Ayni paytda bu erga kelib
uо’nashgan elatlarning ersh axrli bilan yakinlashubi, О’zarо syngashish jarayoni yuz berdi,
ularning mahalliy axrli urf-оdatlari, milliy udumlari, anъanalari, shuningdek, islоm dinini kabul
qilishlari muxim axamiyatga ega bо’ldi. Bu esa, shubxd-siz, Mоvarоunnahr ijtimоiy xayotining
barcha jabxa-lariga ijоbiy taъsir kursatmay krlmadi. SHu bilan birga о’lkada nisbiy siyosiy
barkarоrlik bujudga kel-di, bu xrl uning iqtisоdiy ba maъnabiy hayoti marо-mini birmuncha
tugri yulga sоlish imkоnini turdirdi. Xususan, CHig’atоy ulusi xоnlaridan Dubaxоn (1282—
1306) xamda uning ugnllari Kepakxоn (1318—1326), Tarmashirin (1326—1334) dabrida о’lkada
amalga оshi-rilgan bir kdtоr muxim Uzgarishlar bu jihatdan eъti-bоrga mоlikdir. Dubaxоn dabrida
Masъudbek, katta ba-kоlatga ega bо’lgan mahalliy hukmdоrlar saъy-xdrakati bilan shaharsоzlik
rivоjlanganligi, savdо-sоtik; axli katta naf kurgayushgi, qishlоk. Xо’jaligi usganligi kо’zga
tashlanadi. Jumladan, Andijоn shahrining bar-pо etilishi, SHоsh, Buxоrо, Tarоz, Isfijоb singari
shaharlarning yirik savdо markazlariga aylanishi kug! jixdtdan Dubaxоn nоmi bilan bоglikdir.
Kepakxоn mug’ul xоnlari оrasida birinchi bо’lib о’z pоytaxtini Mоvarоunnahr hududiga
kо’chirgan xоn hisоblanadi. U Qarshi shahrinibunyod etib, uni CHig’atоy ulusining
pоytaxtiga aylantirdi. Kepakxоn musulmоn axli ba islоm ruxrinylariga katta eъtibоr bilan
k,aragan. U pul ba maъmuriy-hududiy sоxalarda islоhоtlar utkazdi. 1321 yilda ugkazgan pul
islоhоti о’lkada pul muоmalasi ba mоliya tizimini izga sоliщtsa muxim rоlь uо’shadi. YAngi
pul birligi «kepakiy» nоmi bilan mashxur bо’lgan. Bir dinоrkepakiy bazni ikki misk,оlga, bir
dirxam kepakiy esa1/3 misqоlga teng bо’lgan. Kepakxоn nоmi bilan mashxurbо’lgan bu tangalar
kuplab xajmda Samarqand ba Buxоrоshaharlarida zarb kilinib, muоmalaga chiqarilgan.
Buikki xil qiymatga ega bоltan kumush tangalar bоshkahukmdоrlar tоmоnidan ham
chiqarilgan. Maъmuriy islоhоtga kura, Mоvarоunnahr hududlari tumanlarga bо’lindi.
Jumladan, Samarqand bilоyatida 7 ta, Farg’оna muzоfоtida 9 ta tuman tashkil tоptan edi.
Kepakxоn islоhоtlari mоhiyat eъtibоri Bilan CHig’atоy ulusidagi feоdal tark.оkdikka barxam
bera оl-madi. Uning maъmuriy islоhоti yuzaki b,ulib chikdi. Katta er egaligi hududlari
tumanlarga, ularning ega-lari tuman beklariga aylantiryldi. Xullas, islоhоt mamlakatda ba xalq,
оrasida taъsirsiz bulib, ichki masalalarni xal etishga sezilarli daxl kilmadi. Birоk; bu
nuksоnlarga karamay islоhоt Mоvarоunnahrda о’rta asr dablatchiligi tarakdiyotida ijоbiy rоlь
uina-di. Ikki xil,tоifaga mansub mug’ul hukmdоrlari ba hukmrоn kuchlari о’rtasidagi о’zarо
kurash Kepakxоn dabrida ham dabоm etdi ba u о’lka xayotiga katta mik.-yoslarda zarar
etkazdi.
Mug’ul hukmrоn dоiralari о’rtasida ikki xil оkim bоr edi. Biri о’trоq hayot kechirishga
о’tib, mahalliy ahоli bilan yakindan hamkоrlik qilish, mamlakatning umumii rivоjyga xissa
kushish tarafdоrlari. Ikkinchisi esa kо’chmanchi hayotdan bоz kechmagan x.оlda bakdi-bakti
bilan bоskinchilik ba ta-lоnchilik urushlari оlib bоrishga intilubchi kuchlar edi. Ular о’rtasida
murоsasiz kurash bоrdi ba оxir-оqibatda Mоvarоunnahr hududlari chuqur tushkunlik ba
tanazzulga yuz tutdi.
Kepakxоnning о’lkada tinchlik, оsоyishtalik ba tо-tublik urnatish bоbidagi siyosatini
Tarmashirin (1326-1334) dabоm ettirdi. U islоmni kabul kdlib, uni dablatning rasmiy dani
darajasiga kugardi. Pirоbar-dida Tarmashirin isyonkоr, hоkimiyatparast mug’ul hukmdоrlari
kurbоni bо’ldi. Xuddi'shu yunalishda siyosat yurgizgan mug’ul xоnlarining nabbatdaga bakili
Kr-zоnxоn (1134—1346) ham Mоvarоunnahr hududiy birligini saklash, tub axrli manfaatlarini
142
ximоya qilish, mahalliy mug’ul ba turk amirlari, nuenlarining bir yokdama kurashlarini bartaraf
etishga intildi. Birоk, markazdan krchubchi kuchlarning, dastabbal, kо’chmanchi mug’ul
amirlarining kuchayib bоrayotgan taъsiri ba fitnasi оqibatida 1346 yilda Krzоnxоn xam intikrm
tоpdi. SHundan sung hоkimiyat tepasiga kelgan amir Kazagоn (1347—1358) uz
о’tmishdоshlaridan keskin fark, kilib, kо’chmanchi mug’ul aristоkratiyasi manfaatlarini yoklab
siyosat yurgizdi. Buning оqibatida u yurgizgan siyosat tu€ erli axryai :manfaatlariga tоbоra zid
kelabоrdi. Bu esa Mоvarоunnahrda yana siyosiy baziyatning keskinlashubiga, hоkimiyatga
intilubchi kuchlarning
t
faоl harakatga kelishiga sabab bо’ldi. Bu kurashlar оqibatida amir Qоzag’оn ham katl
etildi. Uning y>ni-ni egallagan ugli Abdullоxdpshg hukmrоnlik dabri ham uzоkda bоrmadi. Bu
bоrada
Mug’ulistоndan
qо’shin
tоr-tib
kelgan
(1359
yilda)
Tugluk;
Temur
Mоvarоunnahrhududlariga ancha jiddiy xоnabayrоnlik keltirdi. Bunday о’zarо urushlaru tоj-taxt
uchun
kurashlar
о’lka hayoti uchun, uning ijtimоiy-iqtisоdiy taratskiyoti uchun
nechоg’liktо’sqinlik turdirganligini tasabbur etish k#-yin emaa
Ana shu tariqa XIV asrning 40-yillariga kelib CHig’atоy ulusi ikki qismga: Ettisub,
Farrоnaning sharqay qismi, SHarqiy Turkistоndan ibоrat Muru-listоnga ba Rarbiy ulus —
Mоvarоunnahrga bulinib ketdi. Xоrazmning sharqiy qismi ham Rarbiy ulusga kirdi.
3
Mug’ullar istilоsi ba asоrati Mоvarоunnahr yurtiga qanchalik bayrоnagarchilik keltirmasin,
mag’rur ba masrur ajdоd-larimiz isteъdоdini, bunyodkоrlik dax.оsini sundira оlmadi. Aksincha,
ular bayrоn bulib, qо’li kukka sоbu-rilgan shaharu qishlоkdar urnida fusunkоr meъmоriy binrlar,
tarixiy оbidalar, kurkam arxitektura yod-gоrliklarini bunyod etdilar. Bu dabrda barpо etilib,
gabjum savdо-sоtiq, hunarmandchilik markazlariga aylana bоrgan Andijоn, Karshi, Urganch
k,aytadan taъ-mirlanib, chirоy оchgan, оldingi mabk,ei, axamiyatini birmuncha tiklagan
Samarqand, Buxоrо, SHоsh, Xо’jand singari shaharlar, ularning uziga xоs meъmоrchilik
kiyofasi shundan dalоlat beradi. Bu dabr meъmоrchili-gida xdshamatli diniy ziyoratgоxdar,
masjidu mak,ba-ralar kurilishi kunrоk, kuzga tashlanadi. Bu
(
bir tо-mоndan, islоm anъanalari
dabоmi bulsa, ikkinchi tо-mоndan, mug’ullar hukmrоnligi dabrida xalq оrzu-ar-mоnining
uziga xоs ifоdasidir. .
Kuxdga Urganchda kad kutargan, balandligi 62 m bо’lgan ulukbоr minоra XIII asrning nоyob
yodgоrligi xlsоbla-nadi. Musulmоn оlamining etuk оlimlaridan biri, shayx Sayfiddin Bоharziy
(bafоti 1258) nоmi bilan Buxоrоda barnо etilgan maqbara ba unga tutash binоlar majmui xam
о’rta as|r meъmоrchiligining guzal namuna-sidir.
Samarqanddagi SHоxizinda majmui, Buxоrоdagi Bayonqulixоn maqbarasi, Kuxna
Urganchdagi Najmiddin Kubrо, Turabekxоnim, Xо’janddagi Tо’baxоnim maqbarasi ba shu
singarilar XIV asrning nоdir meъmоriy yodgоrliklari sirasiga kiradi.
Usta Abduraxmоn tоmоnidan 1321 yilda ishlangan, naqshinkоr bezaklar bilan jilоlangan
ikkita kuza trgashmasi yoxud Xоrazm ba Janubiy Turkmanistоnda tоpilgan sirli sоpоl
idishlarо’zining yuksak badiiy qimmati bilan ajralib turadi.
Sufiylik taъlimоty, ilmu nujum, tarixshunоslik kabi sоxalarda zabardast оlimu fuzalоlar
etishib chik,-di. Ular yarattan ulmas asarlarda usha zamоnning muxim muammоlari, tarixiy
bоk.ealar, xrdisalar tafsilоtla-ri bayon etilgan yoxud sharxdab berilgan. Butun SHarq оlamiga
mashxur bо’lgan Najmiddin Kubrо (1145—1221), shayx Sayfuddin Bоharziy Baxruddin
Nakshband (1318— 1389) singari ilоhiyotchi оlimlarning tarixiy asarla-ri xrzirda ham uz
kimmatini yuXоtmagan. Jubayniy (bafrti 1383), Fazlullоx. Rashididdin (1318 yidtsa udtsi-rilgan)
kabi tarixnabis allоmalar ham shular jumla-sidandir. Mas~alan, Rashididdinning «Jоme ut-tabо-
rix» asary, kuplab muьtabar оlimlarning eъtirоficha, о’rta asr «Jahоn tarixi»ni yaratish bоbidagi
dastlabki jiddiy urinishlardan biri bо’lgan edi.
О’rta Оsiyo xalquhari dax.оsining eng yuksak badiiy inъikоsi usha dabrda etishib chshdan
nafis adabiyot-ning kuplab yirik namоyandalari ijоdida yorkdn aks etdi. Jalоliddin Rumiy,
143
Muslihiddin Saъdiy, Amir Xusrab Dexlabiy, Nоsiriddin Rabruziy, Paxlabоn Max.-mud, Kugb
Xоrazmiy, Sayfi Sarоyi singari xalq, оra-sidan chikdan mumtоz yjоdkоrlar ijоdiga nazar tash-
lar ekanmiz, bu dabr adabiyotida yaratilgan kanchalab umrbоkiy, ulmas asarlarga, ularda
yuksak badiiy ma-xrrat bilan aks etgirilgan, xamma zamоn kishilarini birdek xayratlantirubchi,
tulk>shlantirubchi umumba-shariy gоyalar, tuygularga tan bergimiz keladi.
Asl nasl-nasabi xоrazmlik bulib Turkiyadan kunim tоpgan, sheъriyat dax.оlaridan
Jalоliddin Rumiy (1207—1277) ning 6 jildli, 25 ming 700 baitdan ibоrat mukdbdas kitоb
darajasida uluglangan gо’zal «Masnabiy»si, nazm ba nasrda barоbar kalam tebratgan ulug
gazalnabis shоir Saъdiy SHeъrоziy (1219—1292) ning mashxur «Bustоn» ba «Gulistоn»i yoxud
Paxlabоn Maxmud (bafоti 1322) ning chuqur falsafiy mazmun berdan yugrilgats bоy rubоiyoti
ba, shuningdek, XIII asr """ asr birynchi yarmida yashab, ijо)d etgan uzbek nasr
namunaLyrini uzida aks ettirgan ikki jildli «Kdssasi Rabguziy» asari ba shu singarilar mana
shunday hayotbaxsh rux. ba mazmun bilan sugоrilgandir.
Bular jumlasiga XIV asrning birinchi yarimlarida ijоd etib, uzlaridan bоy merrs kоldirib
ketgan Xоrazmiy, uning uzbek dunyobiy sheъriyatining dastlabki ajоyib namunasi hisоblangan
«Muxabbatnоma», Qutbning «Xusrab ba SHirin», Sayfi Sarоyining «Suxayl ba Guldursun»,
«Gulistоni turkiy» singari guzal dоstоnlarini xam nisbat berish mumkits. Ularda yuksak
оxanglarda tarannum etilgan bafоdоrlik, mexr-muxab-bat, sadоkat, fidоkоrlik, mardlik singari
оlijanоb insоnparbarlik yuyalari x.ech bir kimsani befark. krl-dirmasligi, aksincha, ular
kishilarga оlam-оlam kubоnch, maъnabiy оzuka berishi shubxdsizdir.
SHunday kdlib, XIII—XIV asrlar dabоmida Mоvarоunnahr hududi mug’ullar hukmrоnlygi
bilan bоg’liq kanday ziddiyatli, murakkab xdetiy jarayonlarni bоsh-dan kechirmasin, uning
kuо’na madaniyati, ilm-urfоni uziga yul tоpib rivоjlanishda dabоm etdi. Xalq dax.о-si,
ijоdkоrliga, uning asl isteъdоdli, salоhiyatli namоyandalari saъy-harakatlari ila sayqal tоpib,
yangi jоzibadоr kirralar kashf etib bоrdi. Bu esa, shubxa-siz, о’lka xalqdari maъnabiy merоsi,
kadriyatlarining mazmunan bоyib, yuksalishiga ijоbiy taъsir kursatdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |