O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Birinchi yirik xato shundan iborat ediki, hamma joyda ham   “SSSR tarixi” deb atalgan 
bu  fan  aslida,  deyarli  Rossiyaning  tarixidan  iborat  bo’lgan  fan  edi.  Uni  adolat  nuqtai  nazardan 
olganda,  haqiqiy  fan  deb  ham    bo’lmasdi,  chunki  unda  tarix  fanining  an`anaviy  printsiplariga 
amal  qilinmas,  ya`ni  tarix  qanday  bo’lsa  o’shandayligicha,  o’zgartirmay,  zamonga  va  siyosatga 
moslashtirmasdan turibo’rganilmas edi. 
 
Ikkinchi  xato  -  Vatanimizda  sodir  bo’lgan  tarixiy  hodisa  va  voqealar  zo’rma-zo’raki, 
ma`lum  sun`iy  qoliplarga  solib  o’rganilar  edi.  Bulardan  biri  -  formatsion  qolip.  So’nggi  ilg’or 
ilmiy  tadqiqotlar  shuni  ko’rsatdiki,  Vatanimizda  quldorlik  munosabatlari  formatsiya  sifatida, 
ya`ni  ma`lum  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzum  sifatida  bo’lgan  emas.  Bu  haqda  ilgari  ham  ,  iymanib 
bo’lsa  ham    aytilardi.  Hozir  baralla  aytilmoqda.  1992  yil  “O’qituvchi”  nashriyoti  o’rta 
maktablarning 8-9 sinf o’quvchilari uchun materiallar sifatida nashr qilgan “O’zbekiston xalqlari 
tarixi”  kitobida  quyidagi  jumlalarni  o’qiymiz:  “Quldorlik  munosabatlari  O’rta  Osiyo 

---

 
 
6 
aholisiningturli  qatlamlari  va  guruhlarida  muhim  o’rin  tutgan  emas.  Ishlab  chiqarishda,  ayniqsa 
qishloq xo’jaligida qullar emas, balki o’rgan jamoachilar bari bir etakchi ahamiyat kasb etgan”. 
 
Formatsiyada  ikki  asosiy  sinf  bo’lib,  biri  boyliklarni  etishtirishda  etakchi  kuch  bo’lib 
hisoblanadi.  Masalan,  qadimgi  Rimda,  Misr  va  Eronda  qullar  yirik  plantatsiyalarda  ishlab, 
boylikni  yaratishda,  ya`ni  ishlab  chiqarishda  etakchi  kuch  bo’lib  xizmat  qilganlar. 
Aytganimizday, bizda bunday bo’lmagan. Demak, quldorlik muhim o’rin tutmagan, qullar ishlab 
chiqarishda  etakchi  ahamiyat  kasb  etmagan.  Shuning  uchun  bu  jamiyatni  quldorlik  formatsiyasi 
bo’lgan  jamiyat,  deb  da`vo  qilish  tarixiy  haqiqatga  xilof.  Bizda  quldorlik  munosabatlari 
rivojlanmagan,  chunki  qul  mehnati  o’zini  oqlamagan.  Shuning  uchun  qullardan    xonadon 
yumushlarida  foydalanganlar  (“xonaki”  qulchilik)  va  hokazo.  Quldorlik  bizda  uklad    bo’lgan 
(uklad-asosiy, yetakchi rolg’o’ynamaydigan ijtimoiy va siyosiy-huquqiy munosabatlar tizimidir). 
Uklad  turli  formatsiyada  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  bizda  Buxoro  va  Xorazmda  quldordik 
munosabatlari uklad sifatida 1920 yilgacha mavjud bo’lgan.