O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Qo’shinlar.  Ahmoniylar davlatida muntazam qo’shin mavjud bo’lib, uning asosini tarkibida 
o’n ming jangchi bo’lgan  «abadiy o’lmas» polk  tashkil etgan. Qo’shinlarning bosh qo’mondoni 
shahanshoh  edi.  Harbiy  tuzilmada    keyingi  o’rinda  «xazarpat»-mingboshi  turgan.  Ahmoniylar 
qo’shinlari quyidagi qismlardan iborat bo’lgan: 1. – «abadiy o’lmas» polk; 2-piyoda qo’shinlar; 
3-otliq qo’shinlar (suvoriylar); 4-satraplar qo’shinlari; 5-Yunon yollanmalari; 6-ko’ngilli qo’shin. 
Qo’shinning  qismlari  10,100,1000,  10000  kiishilik  harbiylardan  iborat  bo’lib,  har  bir  qismning 

---

 
 
58 
tayinlab qo’yilgan boshlig’i bo’lgan. 
Yilda bir marta shahanshohning shaxsan o’zi qo’shinlarni ko’rikdan o’tkazib,  yaxshi xizmat 
qilganlarni  taqdirlagan,  harbiy    qoidalarni  buzganlarni  jazolagan.  Butun  davlat  hududi  to’rtta 
harbiy  okrugga  bo’lingan.  Har  bir  okrug  harbiy  boshlig’i  markazdan  tayinlanib  bevosita 
shahanshohga  bo’ysungan.  Bosib  olingan  hududlar  va  chegara  rayonlarda  harbiy  gornizonlar 
joylashtirilgan. Ahmoniylar qo’shinlarining harbiy tartibi haqida Gerodot va Kurtsiy Ruf batafsil 
ma`lumotlar beradilar. Bu ma`lumotlarga ko’ra, ularning asosiy harbiy qurollari qilich, gurzi, o’q-
yoy, qalqon, xanjar, harbiy bolta va nayzalardan iborat bo’lgan.  
Yuqorida ta`kidlanganidek, Ahmoniylar bosib olgan barcha hududlar satrapiya hokimliklarga 
bo’lingan  bo’lib  ularni  fors  podsholari  tomonidan  tayinlab  qo’yilgan  satrap-hokimlar 
boshqarganlar.  Gerodot  ma`lumotlariga  ko’ra,    Baqtriya  XII  satrapiya  bo’lib  300  talant  (talant-
Bobil  pul  birligi  bo’lib,  1  talant  30  kg  dan  ziyodroq  kumushga  teng),  saklar  va  kaspiylar  XV 
satrapiya  bo’lib  200  talant  Xorazm,  So’g’d,  Parfiya  va  Ariya  XVI  satrapiya  bo’lib  300  talant 
miqdorda  yillik  soliq  to’lar  edilar.  Shuningdek,  O’rta  Osiyoliklar  soliq  sifatida  qimmatbaho 
toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini ham fors podsholariga berib turganlar. 
 
Mil.  avv.  VI-IV  asrlar  O’rta  Osiyo  viloyatlarida  ijtimoiy-iqtisodiy  va    madaniy  hayot 
ancha  rivojlanadi.  Bu  davrda  Baqtriya  yirik  davlat  bo’lib,  fors  podsholarining  Sharqdagi  yirik 
markazlaridan  biri  edi.  So’nggi  yillarda  O’rta  Osiyoning  janubida  olib  borilgan  arxeologik 
qazishmalar  natijasida  Qadimgi  Baqtriya  hududidan  o’ttizdan  ziyod  ahmoniylar  davriga  oid 
manzilgohlar  ochilgan.  Ularning  har  birida  o’zlashtirilgan  maydonlar  va  sug’orish  tartibidan 
tashqari  turar  joylar  va  xo’jalik  xonalari,  mehnat  va  harbiy  qurollar,  kulolchilik  buyumlarining 
qoldiqlari mavjuddir. 
 
Bu davr Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, 
Qizilcha,  Bandixon  kabi  Ko’plab  yodgorliklardan  dehqonchilik  bilan  bog’liq  bo’lgan  mehnat 
qurollari-o’roqlar,  ketmonlar,  yorg’uchoq  va  dehqonchilik  mahsulotlari  qoldiqlarining  topilishi 
dehqonchilikdan  dalolat  berib,  dehqonchilik  asosan  sun`iy  sug’orishga  asoslanganligini 
ko’rsatadi. 
 
Baqtriyaning poytaxti qadimgi Baqtra (Hozirgi Balx) shahrida qazish ishlari olib borilib, u 
erdan topilgan kulolchilik buyumlari ko’hna shaharning eng qadimgi qatlamlari mil. avv. I ming 
yillikning o’rtalariga oid ekanligidan dalolat beradi. 
 
Bu  davrda  Baqtriyada  badiiy  hunarmandchilik  ham  yuqori  darajada  bo’lgan.  1877  yilda 
Kobadiyon bekligi (Tojikiston) dan oltin va kumushdan iborat katta xazina topilgan. “Amudaryo 
xazinasi” nomi bilan mashhur bo’lgan bu xazinada oltin va kumushdan quyilgan jang aravalari, 
jangchilar  qiyofasi,  hayvonlar  tasvirlarini  uchratish  mumkin.  Bu  xazina  mahalliy  ustalar  ijodi 
bo’lib, mil. avv. V-IV asrlarga oiddir. 
 
Mil.  avv.  VI-IV  asrlarda  So’g’diyona  hududlarida  Ko’plab  shahar  va  qishloqlar  bo’lib, 
ular  fors  podsholariga  katta-katta  soliqlar  to’lab  turar  edilar.  Arxeologik  tadqiqotlar  natijasida 
Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridan bu davrga oid Uzunqir, Erqo’rg’on, Daratepa, Sangirtepa, 
Lolazor,  Afrosiyob,  Xo’ja  Bo’ston  kabi  50  dan  ziyod  ko’hna  shahar  va  manzilgohlar  ochib 
o’rganilgan. 
 
So’g’diyonaning  poytaxti  bo’lgan  Afrosiyob  (Samarqand)da  shahar  hayotining 
rivojlanishi  So’g’diyona  va  butun  O’rta  Osiyodagi  siyosiy  va  iqtisodiy  hayotning  yuksalishi 
hamda  inqirozi  bilan  muvofiq  tarzda  kechgan.  So’g’diyonaning  “ikkinchi  poytaxti”  bo’lgan 
Erqo’rg’onni (Qashqadaryo) tadqiqotchilar Yunon-rim tarixchilari tomonidan eslatilgan Ksenippa 
viloyatining markaziy shahri deb hisoblaydilar. 
 
So’g’diyona  hayotida  dehqonchilik  katta  ahamiyatga  ega  edi.  Shunisi  muhimki, 
dehqonchilik sun`iy sug’orishga asoslangan bo’lib, bu haqda  yozma manbalar ma`lumot beradi. 
Xususan,  Straboning  yozishicha,  Politimet  (Zarafshon)  daryosi  vohadagi    eng  katta  suv  manbai 
bo’lib,  sug’oriladigan  erlarga  kanallar  orqali  suv  chiqarilgan.  Ko’hna  shaharlarda  esa 
hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanib borgan. 
 
Mil.  avv  I  ming  yillikning  o’rtalarida  Xorazm  ham  rivojlanishi  jarayonini  boshdan 

---

 
 
59 
kechiradi.  Xorazm  tadqiqotlari  natijalariga  qaraganda  VI-IV  asrlarda  bu  hududda  yirik-yirik 
manzilgohlar  mavjud  edi.  Bu  davrda  Xorazmda  inshootlar  qurilishida  xom  g’isht,  paxsa 
ishlatilgan. Manzilgohlar va turar joylardan topilgan topilmalarning boy va qashshoqligi bu erda 
mavjud  bo’lgan  ijtimoiy  va  mulkiy  tengsizlikdan  dalolat  beradi.  Shaharlar  aholisining  asosiy 
mashg’uloti  hunarmandchilik  bo’lgan.  Ko’plab  topilgan  sopol,  bronza,  temir  buyumlar  fikrimiz 
dalilidir. Xorazmda bu davrda mahalliy o’troq aholidan tashqari ko’chmanchi chorvadorlar ham 
yashagan bo’lib, ular o’rtasida doimiy harbiy to’qnashuvlar, iqtisodiy va madaniy munosabatlar 
bo’lib turgan. 
 
O’rta  Osiyo  xalqlari  ahamoniylar  madaniyat  yodgorliklari  bunyod  etilishida  katta  hissa 
qo’shhdilar. Bu davrda O’rta Osiyo xalqlari ilk marta zarb qilingan tanga pullar bilan tanishdilar. 
O’rta Osiyo hududidan ahamoniylar pul tartibiga oid oltin dariklar va boshqa tangalar topilgan. 
Ahmoniylar davrida Ko’pgina Sharq xalqlarining siyosiy birligi - butun jahon tarixida, iqtisodiy 
va madaniy rivojlanishida muhim davr bo’lib qoldi. Bu o’rinda O’rta Osiyo hududidagi xalqlar va 
qabilalarning ham hissasi nihoyatda katta bo’ldi. 
 
-2- 
So’g’diyonaga  karshi  harbiy  harakatlardan  so’ng  jaxongir  Iskandar  bir  necha  otryad  va  ikki 
lashkarboshisini Spitamenni ta`qib etib borish uchun yuboradi. Bu paytda Spitamen  Shimoldagi  
massaget    kabilalarr!    orasida  yashirinib  yurgan  edi.  Makedoniyaliklarning  yakinlasha 
boshlaganrtdan  xabar  topgach  Spitamen  sugdiy  Bag  shaxrining  istexkomiga  karshi  xujum 
uyushtirmokchi  buldi.  Payt  poylab  turgan  makedoniyalik,lar  esa  unga  karshi  xujum  kildilar  va 
ikkinchi    galda    Spitamen    engildi.    Shundan    keyin  sugdiyonaliklar  va  baktriyaliklar  uning  kul 
ostidan chikib dushmanga asir tushishdi, massagetlar esa Spitamen bilan chulga kochishdi. Spita 
menning  ulimi  xakida  ikki  xil  rivoyat  yuradi.  Biri  massagetlar  chulga  Iskandarning  uzi  yurish 
boshlaydi,  deb  eshitib,  Spriamenni  uldiradilar  va  Iskandarga  yuboradilar.  Ikkinchisi  —  uning 
rafikasi axoli koni tukilishiga barxam berish maksadida uni uldirishga majbur buladi. 
Xususan,  Spitamenning  ulimi  bilan  sugdiyonaliklarning  ozodlik  kurashlarining  ikkinchi 
boskichi tugaydi.  Birok Iskandar sugdiylar va baktriyaliklarni uz tasarrufida tutib 1bu  erlarda  shaxarlar  va  isteHkomlar  bunyod  etib  u  erga  makedoniyaliklar  va  Yunonlarni, 
shuningdek  kunikuvchan  maxalliy  axolini  joylashtiradi.  Kurtsiy  Rufning  yozishicha  miloddan 
avvalgi 327 yilda Murgob vodiysida, Margiyona xududida u oltita yangi shaxar bunyod kiladi. Uz 
vasiyatiomasida bitganlariga kura Iskandar Osiyoda   shaxarlar   kurib   ovrupoliklarni   kuchirib 
keltirmokchi,  Ovrugyu  shaxdrlariga  esa  osiyoliklarni  kuchirib  utkazmokchi  bulganini  yozib 
koldirgan. 
Iskakdarning  Sugdiyonaga  karshi  yurishining  uchinchi  boskichi  butunlay  boshkacha  tarzda 
kechadi.  328  yildayok  u  uz  saroyida  muayyan  maxalliy  an`analarni  joriy  kiladi,  maxalliy 
fukarolarni  uz  lashkarlari  safiga,  zadogon  va  tanikli  zotlarni  saroyga  jalb  kiladi, 
makedoniyaliklarning urfodatlari bilan ularni tanishtiradi. 
Xususan,  maHalliy  zodagonlar  Iskandar  xizmatiga  kira  boshlaydylar.  BiroKg  unga  karshilik 
kursatuvchilar  ham  yuk  emasdi.  Ularning  ayrimlari  toglarga  yashiringan,  ayrimlari  esa  yaxshi 
istexkomli shaxarlarni egallab olishgan edi. 
Xususan,  buygshsunmaganlarga  karshi  Iskandar  uzining  uchinchi  yurishini  boshladi.  Buni 
tarixchi olim Diodor  «sugdiyonaliklarning uchinchi kuzgoloni va tog kal`alariga kochganlarniig 
asirga olinishi», deb baxolagan edi. 
Shulardan  biri  —  «sugd  kal`asi»da  (X,isor  togidagi  Navkat  manzilgoxi  taxmin  kilinadi) 
Yunonlar Oksiart deb ism kuyishgan juda e`tiborli sugd yashiringan edi. Uning nrtxoyatda guzal 
Roxshanak  (Roksana)  degan  kizi  bor  edi.  Yunon  va  Makedoniya  askarlari  uni  Doroning 
rafikasidan keyin Osiyoda eng guzal deb xisoblashardi. Arrianning xabar berishicha, Iskandar uni 
bir  kurishda  sevib  koladi  va  uz  asirasi  bulishiga  karamay  unga  uylanadi.  Shunday  kilib 
Iskandarning  eng  kuchli  dushmanlaridan  biri  Oksiart  uning  saroyida  katta  xurmat  extiromga 
sazovor  buladi.  Boshka  bir  kal`ada  eng  kuchli  eparxlar,  shu  jumladan  Xarien  xam  yashiringan 

---

 
 
60 
edi. Ular uz ixtiyori ila taslim bulishdi xamda e`tibor topishdi. 
Xususan  Urta  Osiyo  xalklari  ustidagi  axomoniylar  zulmi  Yunonmakedon  zulmi  bilan 
almashdi. Bu zulmdan kutulish uchun Sugdiyonaga 150, Baktriyaga 180 yil kerak buldi. 
Ayrim  Ovrupo  tarixchilari  Yunonmakedon  zobitlarining  madaniy    ta`siriga    katta    baxo  
beradilar.   Birok, madaniyatning tarkatilishi (garchi u xar kanday yuksak darajada bulmasin) yuz 
minglab  axrlini  kirgin  kilish  xisobiga  erishilmasligi  lozim.  Boz  ustiga  maxalliy  axolining  xam 
uziga xos madaniyatini yakson kilinishini oklab bulmaydi. Shuningdek Iskandar lashkarlari aslida 
yollanma  kishilar  va  asirlardan  tashkil  topgan  bulib,  ularning  uzlari  xam  Yunon  madaniyatidan 
yirok  edilar.  Yunon  madaniyati  esa  Urta  Osiyoga  Iskandardan  avvalrok,  tinch  yul  bilan  kirib 
borgan edi. Bu madaniyatning ayrim namunalarini arxeologlar xamon topib turishadi. 
Mamlakatni  bоshqarishni  tashkil  etishda  xam  Iskandar  xech  bir  yangilik  kirita  olmadi. 
Mamlakat  xuddi ilgarigidek boshkarilaverdi. Fakatgina eroniy satraplar urniga makedoniyaliklar   
kuyildi  xolos.   Albatta,   eronlik xokimlardan farkli ularok ular uz tangalarini zarb kildirish va 
lashkar tuplash xukukiga ega edilar. X,okimlar devonida episkop — nazoratchilar bor edi vauxam 
makedoniyalik  edi.  Episkop  ayni  vaqtlda  lashkarboshi  xam  xisoblanardi.  Moliya  boshkaruvi 
uchun xam aloxida lavozim tayin kilingandi. 
Axolining ijtimoiy hayotidagi uzgarishlarga kelsak Iskandar davrida xali kuldorlik xam karor 
topib ulgurmagan edi, garchi axdmoniylar davridayok kul tutish raem bulgani holda ular oddiy uy 
xizmatidagi kishilar edi xolos. Bu xakda «Ovasto»da xam aytilgan.