55
xyaeoblangan. Bundan tashkari, devon ishlarida Elam tilidan foydalanilgan. Eronning
axamoniylar davri madaniyati va say`o’tdi Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshka chet el xalklari
madaniy an`analarining ta`siri kuchli bulgan, Bu davrga kelib Kir uzining boskinchilik nigoxini
Markazky Osiyo xududlariga karatadi. Baktriyaning axamoniylar tomonidan kachon
egallanganligi xozyrcha ma`lum m s. MuarrixKsenafont, Ktesiy Vaqtlriyaning Kir tomonidan
bilib ol;shganligini aytgaya bulgalarda, lekin anik sanasi va tafsiloti tugrisida etarli ma`lumotlar
bermaydilar.
Kir II skif kabilalaridan bulgan massagetlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda nkki yuz ming
kishilik kushin bilan bostirib keladi. Bu paytda umr yuldoshi vafot etgan malika Tumaris (ba`zi
manbalarda Tumorli kiz bulsa kerak, deb taxmin kiladilar) mamlakatda podsho edi. Kirga karshi
Tumarisning jasoratini Gerodot uzining «T.arix» kitobida yorkin tasvirlaydi. Uz kuchi va
omadiga ishongan, Vavilshgaya, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamshakatlarini. zabt etib
«engilmas» degan nom olgan va muvaffakiyatlardan zsakkirab kolgan Kyar Arake daryosiga
kuprik kurishni buyuradi. U Tumarisga uz elchilari orkali sovgasalomlar va noma yuborib unga
turmushga chikishini suraydi. 'Elchilarini sovchi deb o’tdi Kirning asl maksadi esa Tumarisga
ayon edy7 sh1u sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib u ni urush boshlamaslikka.
tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shoxi! (U vaqtlda .Yunonlar Eronni Shunday deb
atashgan). Bu niyatingdan kayt. Mazkur kupriklar senga baxt keltiradimi, falokatmi?
Bilmaysanku? YAxshyasi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik kil. Biz uz yurtimizga
podshoxlik kilaylik. Lekin sen bu maslaxatga kirmay, uz aytganingdan kolmasang, biz dare
buyidan uch kunlik yul yurib olisrokka borib turaylik. Xoxlasang, biz sening erlaringga kuchib
utaylik. Sen uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan Eron shoxi uz a`yonlari bilan
maslaxatlashdi. Vazirlar «Biz orkaga kaytib, Tumarisni uz erimizda kutib olaylik», degan
maslaxatni beradilar. SHoxning Krez (yoki Horuv) degan vaziri (sobik podshox •edi) uzgacha
maslaxat beradi, U Eron kushinlari massagetl.ar yurtiga.kirsin, saxroyilar bazmziyofatlarga
urganmaganlar. Ular erida bazm dasturxonlarini yoyib kuyaylik. Ular lazzatli taomlarei va
lazzatli sharoblarni ebichib, maet bulib uxlab kolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» deydi.
Shoxga shu maslaxat manzur kurinadi va Shunday yul tutishga karor kiladi,
Uz omadiga ishongan
Kir Massagetlar yurtida bir kunlik yul masofasshsh bosib tuxtaydi, chodirlar kurdirib turli
taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz kis mnshm koldirib,
uzi chekinadi. Tumarisning yolgiz ugli Spargapis uz lashkarlari bilan oz mikdordagi Kir
askarlarini engadilar.
Galabaga erishgan Spartpis bu dushmanlarning xiylasi ekanligini bilmay kushiniga tukkn
dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va uzi maet xolda uxlab Holadi. Xufiyadagi Kir
lashkarlari bilan kaytib kyolib, uykudagi navkarlarni va Spargapisni asir. oladi. Vokeadan xabar
topgan Tumaris xabarchi orkali Kirga «KHonxur Kir! Bu jasoratiig bilan magrurlanma!
Makkorlik bilan uglimni engding, Halol jangda enshlardieg. Mening maslaxatimga kun, urlimni
omon kaytar. YAxshmlikcha erlarimdan ket... Yuksa tangrimiz Kuyosh xakki xurmati kasamyod
kilaman, uz koningga uzingni tuydaraman» degan mazmunda ioma 'yuboradi. Kmr Tumariening
suzlariga zarracha axamint bermaydi. Kayfi tarkayagach, uzini dushman iskanjasida asir kurgan
Spargapis joniga kasd kiladi va uzini uzi uldiradi. Vokeadan xabar toptn Tumaris Kirga karshi
jajta otlanadi., Mirvzarshya Osim uziniig «Tumaris» kissasida Tumarisni uluglab butsday xikoya
kiladi: «..Kuyosh tangrisiga iltijo kilish uchun bir tepalik ustiga 'chiktsi «Tumaris — SH. K. R.
SH,), "belidagi «ltin kamariga osilgan kilichi va kalkoiini erga kuymb, massagetlar nazdida
xudolarning xudosi bulgan Mixraga sigina boshlada: — Ey, butun mavjudotni — eru kukni, suv
va utni yaratgan Kuesh tangrism!
Sey kuzingni
ochsang — olam nurga tudada, Kuziagny shmsakg—er yuzshvd korongulik lashkari bosadn.
Odamlarga ut bergai xam sen, daryolarii toshirgan, ekinzor va utloklarga suv ergan xam sen!
1Huy va kiyiklarni kupaytirgan, don dunga baraka bergan xam sen! Ey, ulug
Kuet taegrisy, bizni
eronmylarga xor kilma, dilimizga gayrat, bilagimizga kuvvat ato kiya, yuragimizga uch olovinm
sol! 1Hilichimizni utkir kil, toki, yurtmmkzni oyok osti kilgan makkor .dushmanii tormor aylab,
57
qo’yadi.
SHiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar.
Mil. avv. 522 yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya,
Marg’iyona va “saklar o’lkasi”da forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga
qaraganda, 522 yilning oxirida Marg’iyonada ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi
boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni
qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi. Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming
marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi.
“Saklar o’lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda
bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag’lubiyatga uchraydi. Saklarning
Ko’pchiligi o’ldirilib, Ko’pchiligi asir olinadi. Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga
boshqa yo’lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona
qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o’zlariga
bo’ysundirdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: