O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

6-MAVZU: O‘rta Osiyodagi ilk davlat uyushmalari 
 
R E J A: 
 
1.  Zardushtiylik  e’tiqodining  vujudga  kel  O’rta  Osiyoda  ilk  shaharlarning  vujudga  kelishi. 
Ijtimoiy tabaqalanishning boshlanishi. 
2. Turar joylar, hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik ishi.  
3. Zardushtiylikning tarqalishi va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi      
    xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri. 
4. “Avesto” kitobi va undagi tarixiy ma’lumotlar. 
  
 
Ilk  davlatlarning  paydo  bo’lishida  o’zaro  ayirboshlash,  savdo-sotiq  va  madaniy 
aloqalarning ham ahamiyati nihoyatda katta bo’lgan. Dastavval shuni aytish joizki, O’rta Osiyo 
hududlarida  yashagan  aholi  qadimgi  davrlardan  boshlab  o’zaro  munosabatlarni  rivojlantirib 
kelganlar. Bronza davriga kelib Shimoldagi ko’chmanchi chorvador qabilalar va janubdagi o’troq 
dehqonchilik aholisi O’rtasida O’zaro mol ayirboshlash va madaniy aloqalar yanada jadallashadi. 
Bu o’rinda O’sha davrda shakllanib keyinchalik ancha rivojlangan qadimgi yo’llarning ahamiyati 
beqiyos  bo’ldi.  O’rta  Osiyo  qadimgi  aholisi  mintaqadan  tashqari  qo’shni  davlatlar  bilan  ham 
o’zaro  aloqalarni  rivojlantirganlar.  Bu  o’rinda  shuni  ta`kidlash  joizki,  qimmatbaho  Badaxshon 
(Tojikiston)  lojuvard  toshlari  mil  avv.  III  ming  yillikdayoq  Mesopotamiya  va  Misr  shaharlarida 
nihoyatda  qadrlangan  va  bu  hududlar  bilan  o’zaro  mol  ayirboshlash  munosabatlari  O’rnatilgan. 
Undan  tashqari,  Mesopotamiya,  Misr,  Hindiston,  Eron,  O’rta  Osiyo  yodgorliklaridagi  sO’nggi 
bronza  va  ilk  temir  davri  topilmalaridagi  juda  Ko’pgina  o’xshashliklar  bu  hududlar  O’rtasidagi 
O’zaro  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalardan  dalolat  beradiki,  bu  jarayon  ham  ilk  davlatchilikning 

---

 
 
35 
asosiy omillaridan biri hisoblanadi.  
 
Mil  avv.  III  -  II  ming  yillliklarga  kelib  O’rta  Osiyo  jamiyatida  sodir  bo’lgan  iqtisodiy 
taraqqiyot  jarayonlari  bu  hududlarda  ilk  shaharlarning  paydo  bo’lishiga  imkon  yaratdi. 
Tadqiqotchilarning  fikrlariga  qaraganda,  ilk  shaharlar  paydo  bo’lishi  dastlabki  davlatchilik 
shakllanishida eng muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. 
 
Ma`lumki,  mil.avv.  II  ming  yillikka  kelib  qadimgi  O’zbekistonning  dehqonchilik 
vohalarida  O’troq  qabilalar  rivojlanib  aholining  alohida  joylashuv  manzilgohlaridagi  ijtimoiy-
iqtisodiy  O’zgarishlar  -  O’troq  dehqonchilikning  rivojlanishi,  aholi  zichligining  yuqori  darajasi, 
hunarmandchilikning  taraqqiy  etishi,  ijtimoiy  tabaqalanish  va  boshqaruv  tizimining 
murakkablashib  borishi,  O’zaro  almashinuv,  savdo-sotiq  va  madaniy  aloqalarning  kuchayishi 
hamda  harbiy-siyosiy  vaziyat  O’zbekiston  hududlarida  dastlabki  shaharsozlikning  paydo 
bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. 
 
O’lkamiz  hududlarida  dastlabki  shahar  madaniyatining  shakllanishi  ham  jamiyat 
taraqqiyotida  bo’lgani  kabi  uzluksiz  taraqqiyot  yo’li  bilan  rivojlangan.  Bu  qonuniyatga  ko’ra 
shaharsozlik  madaniyatining  shakllanishi  uzoq  va  bosqichma-bosqich  davrlarni  bosib  o’tgan. 
O’zbekistonning  turli  hududlarida  tadqiqotchilar  qadimgi  shahar  xarobalarini  topib  tekshirdilar. 
Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha bu kO’hna shaharlar ba`zilarining yoshi 
2700-3000  yildan  kam  emas.  Ularga  Afrosiyob,  Ko’ktepa  (Samarqand),  Qiziltepa  (Surxon 
vohasi),  Uzunqir,  ErqO’rg’on  (Qashqadaryo  vohasi)  va  boshqalar  kiradi.  Bu  kO’hna  shaharlar 
tarixi  hozirgi  Samarqand  (Afrosiyob-Maraqanda),  Kitob-Shahrisabz  (Uzunqir)  yoki  Qarshi 
(Erqo’rg’on) hududlarida davom o’tdi. 
 
O’lkamiz  hududlarida  qadimgi  shaharsozlik  madaniyatining  asoslari  quyidagilardan  
iborat: 

 
aholining O’troq dehqonchilikka O’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; 

  hunardmanchilik  ishlab  chiqarishining  rivojlanishi  natijasida  iqtisodiy  hamda  madaniy 
aloqalar va savdo-sotiqning taraqqiy etishi; 

  tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. 
 
Olib  borilgan  tadqiqotlar  natijalariga  qaraganda  shahar  madaniyati  dastavval  Shimoliy