O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

O‘zbek shevalarida ko‘plik ikki usulda ifodalanadi:
1) morfologik vositasida ifodalanishi: bכּlelər-bכּələ - bכּllə – bag‘alar, mכּllər - mכּldər - mכּllar -lar tarzida qo‘llanadi;
2) sintaktik yo‘l bilan shakllanishi on כּdəm - o‘n odam, kəttə-k’ch’k, hər x’l qələm - har xil qalam, todə-todכּ mכּl - to‘da-to‘da mol.
Ad.orf. -lar ko‘plik qo‘shimchasi o‘zbek shevalarida:
jl -lar: -lər məzgillər // ad.orf. manzillar; -nər miymənnər // ad.orf. mehmonlar, djuzumnər // ad.orf.uzumlar; -dar maldar // ad.orf.mollar .
yl. –lar qushlar (And.); -la qi:zla // qizlar (Xorazm);-lə odamlə //odamlar (Toshkent); kishilə // kishilar (Xorazm); -ər b’zər // bizlar (Parkent).
Til oldi unlilardan keyin: -lər kishilər, ellər, ishlər, nərsələr.
-nar:postunnar, chopannar, miymannar.
O‘zak-negiz til oldi unlilar bilan tugasa: -nər kunnər, mergennər, gilamnər.


13- amaliy mashg’ulot
Mavzu: O‘zbek shevalarida fe’l va ravish so‘z turkumi. Tuslanish.

1. O‘zbek shevalarida fe’l

2. O‘zbek shevalarida ravish so‘z turkumi.
3. O‘zbek shevalarida tuslanish.


Topshiriq: Matalda berilgan gaplardagi fe’l va ravish so’z turkumlaridagi o’zgarishlarni aniqlash.
MATAL
Yett’ әhmכq
B’r kun’ yett’ әhmכq bכzכrgә ch’q’pt’.Yur’p-yur’p qכnn’lәr’ כchqәpt’. Ulә pul y’g`’p, yett’ xurmә qәt’q m’nәn yett’tә nכn כl’pt’. Yend’ כgәn nәrsәlәr’n’ y’y’sh uchun djכy ‘zlәb, b’r chәkkәgә otpt. Ulә әtrכpkә qәrәsә qollәr’n’ yuv’sh uchun suv kor’mәpt’. Shundә ulәrd’ eng kәttәs’ bәshqәlәr’gә suv ket’r’shnt’ buy’r’pt’. Shundә әhmכqlә b’r-b’rlәr’gә sәnsכlәrl’k q’l’p, h’ch qәys’s’ suvgә bכrmәpt’.
Shundә әhmכqlәr b’r-b’r’gә shәrt qoy’sh’bd’: “әgәrdә k’m gәp’rsә, oshә qolgә suv כl’p kel’p quys’n”, d’p. Shundәy q’l’p әhmכqlәr ‘nnәmәstәn ot’r’vur’pt’. Shu mәhәl, b’r gәdәy kel’p tәlәn’pt’. Ungә h’ch k’m djәvכb bermәpt’. U nכnd’ כl’p yep, qәt’g`d’ ‘ch’p, ‘d’sht’ yuq’n’ әhmכqlәr bet’gә surkәp ket’pt’.B’r כzdәn key’n b’r ‘t kel’b, qכgәn nכn yezg’lәr’n’ yesәyәm ulә ‘nnәmәy ot’r’vur’pt’, ‘t nכn yezg’lәr’n’, ‘d’sh yuqlәr’n’ yәlәbd’. כx’r’ ‘tt’ qכnn’ toymәy qכl’p, b’r chәkkәdәn әhmכqlәrd’ bet’dәk’ gәdәy surkәp ketkәn qәt’qlәn’ yәlәy bכshlәpt’. ‘t כlt’tә әhmכqd’ bet’n’ yәlәb, yett’nch’s’n’ yәlәyכtgәndә ‘tt’ t’l’ כg`z’gә k’r’p ket’pt’. Shundә hәl’k’ әhmכq: “ket!”, d’p yuvכr’pt’.Shundә hәl’g’ כtt’tә әhmכq b’rdәn’gә:
-Tur!Qolgә suv ket’r, d’p q’chq’r’pt’.
(Qashqadaryo viloyati,Koson tumani)