O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Aniq va abstrakt predmetlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan yasovchi qo‘shimchalar:
- a: gora, kosa, qalama - ak kunjak, yelak, tulak.
- ch’.-k’ surtk’ - כq orכq
- g‘ch/-g‘uch q’rg‘ich, surg‘uch - chכq yarg‘uchoq (qo‘l tegirmoni)
- ush (ulush-to‘y-marakalarda beriladigan yemishlik ma’nosida).
Abstrakt ma’noli otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- l’k, -l’q, - lik yaxsh’l’k, sכg‘l’q
- ch’l’k : de : qonch’l’k, uzumch’l’k
Old qo‘shimcha: ham - / -dכsh hamso : bat
hamkasp / kasbdכsh, sohbatdכsh hamnכm/adash.
Sifat yasovchi affikslar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi:
-l’, -l’k, -s’s, -gan, qg’l, -ak’; bala-chaqal’, tuzs’l, xכmak’; -q, -qכq, -g‘n, -ma, ba-, -be, nכ-, ser-, ham-. Yumuq, urushqoq, maxtanchoq q’zg‘n, purg‘un, qovurma, to‘g‘rama bama : n’, bamaza, nכaniq, hamtavכq.
Sifat yasovchi prefikslar (old qo‘shimcha) keng qo‘llanadi: ba-, be-, nכ-, ser-, ham-. Bulardan ko‘rinib turibdiki, shevalarimizda so‘z yasalishi qisman bo‘lsa ham adabiy tildan farq qiladigan holda uchraydi.
Fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlar shevalarda turli ma’no nozikliklari bilan farqlanadi.
Hozirgi zamon davom fe’li –yכp /- כp qo‘shimchalari bilan yasaladi:
I sh. ’shlayכpman ’shlayכpm’z
II sh. ’shlayכpsan ’shleyכps’z
III sh.’shayכpt’ ’shlayəpt’lar.
O‘tgan zamon fe’llari -d’,-t’ formalari bilan yasaladi: bəjərd’m, kett’m, kett’k.
Kelasi zamon fe’li -r, -ar qo‘shimchalari bilan gumon formasi, -mכqch qo‘shimchasi bilan maqsad ma’nosi shakllanadi: chəq’rarman, chəq’rarm’z; chəq’rarsan, chəq’rarm’z; chəq’rar chəq’rar.
Fe’llar shevalarda ham shaxs-son qo‘shimchalarini olib tuslanadi.
Buyruq istak mayli
I sh. mən bərməg‘əyin I sh. mən bərməynuq
II sh. sən bərmə II sh.sən bərmə
III sh.xu bərməsin III sh.u bərməsu
I sh. bizlə bərməg‘əyl’ I sh. b’zər bərməynuq
II sh. cizlə bərməg‘əysiz II sh. s’lər bərmənnər
III sh.xuləa bərməg‘əylə III sh.ulər bərməsu
(Xorazm o‘g‘uz) (Shimoliy o‘zbek shevalarida)