O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasiga kiruvchi dialekt va shevalarni spetsifik xususiyatlarini saqlash-saqlamaslik nuqtai nazardan bir necha gruppaga va dialektga bo‘lishi mumkin. Bu lahja o‘z ichida to‘rt guruhga bo‘linadi:
1. Farg‘ona guruh shevalari.
2. Toshkent guruh shevalari.
3. Qarshi guruh shevalari.
4. Shimoliy o‘zbek shevalari guruhi.
I. Farg‘ona guruh shevalari.
1. Namangan dialekti. Unga Namangan shahar va Namangan viloyati shevasi kiradi.
2. Andijon-Shahrixon dialekti. Unga Andijon shahri, Shahrixon, Andijon viloyatidagi shevalar kiradi.
3. O‘sh-O‘zgan dialekti. Unga O‘sh, O‘zgan, Jalolobod shevalari kiradi.
4. Marg‘ilon-Qo‘qon dialekti. Unga Marg‘ilon, Farg‘ona shaharlari, Vodil, Qo‘qon shevalari kiradi.
II. Toshkent guruh shevalari. Ushbu guruh ikki dialektgan bo‘lingan:
1. Toshkent dialekti. Unga Toshkent shahar va viloyati shevalari kiradi. J-lovchi qipchoqlar kirmaydi.
2. Jizzax dialekti. Unga Toshkent, Samarqand, Jizzax, Qashqadaryodagi Po‘lati kabi shevalar kiradi. J-lovchi shevalar kirmaydi.
III. Qarshi guruh shevalari ikkita dialektga ajratilgan:
1. Qarshi dialekti. Unga Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘ nohiya shevalari kiradi. J-lovchi shevalardan tashqari.
2. Samarqand-Buxoro dialekti. Unga Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Farg‘ona vodiysidagi Chust, Qashqadaryo vodiysidagi Koson shevalari unga kiradi. Bu shevalar tojik elementlarining turli darajada borligi bilan xarakterlanadi.
IV. Shimoliy o‘zbek shevalari guruhi. U ikkita dialektga bo‘lingan:
1. Iqon-Qorabuloq dialekti. Unga Iqon, Qorabuloq, Mankent, Qoramurt kabi shevalar kiradi. Unga o‘g‘iz va qipchoq shevalari elementlari borligi bilan xarakterlidir.
2. Turkiston-Chimkent dialekti. Unga Turkiston, Chimkent, Sayram shevalari kiradi. O‘g‘uz elementlarning kamayishi, qipchoq, qozoq elementlarining ko‘payishi bu dialektdagi shevalarga oiddir.
O‘zbek tilining qipchoq lahjasi. Bu lahjaga xos xususiyatlar prof. YE.D.Polivanov, prof. G‘ozi Olim tasniflarida atroflicha berilgan.
g > y: tegdi > tiyd’
g‘ > y: yig‘in > dj’y’n
y > dj: yol > djol, yəmən > djəmən.
Shaxs olmoshlarining jo‘nalish kelishigidagi shakli: mag‘an, sag‘an, o‘g‘an.
Hozirgi zamon davom fe’li -djətir bilan yasaladi.
Qaratqich, tushum kelishigi qo‘shimchalarida t/d/n tovushlari almashinadi: -ning,-ning,-ding,-ding,-ting, -ting,-ni,-ni,-di,-di,-ti,-ti.
Bu lahja o‘zining leksik xususiyatlari bilan farq qiladi.