O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

O‘zbek tilining qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasi. Bu lahja shahar shevalarini, shahar tipidagi qishloq shevalarini o‘z ichiga oladi. Mazkur guruh (Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona va qator aholi punktlari) bir dialekt kompleksi tashkil qiladi. Buni shu shevalarning qator spetsifik xususiyatlari birligi ko‘rsatadi:
1.Ba’zi bir undoshlarning almashinishi: ch/t ning almashinib kelishi: Toshk.: tishla ch(’) mle / uyg‘. ch (e)shle; Toshk.: tusht’ // chusht, uyg‘.:chusht’.
2. O‘zak va affikslarda so‘z oxiridagi k-q // g-g‘ undoshlarining saqlanishi:
Uyg‘.: tər’// tər’q, sər’g‘, urug‘, ot’k.
So‘z oxiridagi undoshning tushishi:
Toshk.: qatt’g‘, təru: taro// tərə:, ortə:, q’shl כ:l//q’shl כ:l’
3. Turli holatda ham q/x undoshlarining almashinishi:
uyg‘.: Toshk., Namangan.: toqta // toxta, toqsan // toxsan, baqtuk // baxtuk.
4. l / n undoshlarining almashinishi:
koynek//koylək//kolək//konglək.
Toshk.: koynək//koylək//koynəy.
5. To‘liq progressiv assimilyatsiya:
Toshkent: tuzz’ < tuzn’ // tuzn’ng
כshsh’ < כshn’ // כshnng
tem’rr’ < tem’rn’ // tem’rn’ng
Namang.: qushsh’ < qushn’ // qushn’ng
6. Uyg‘ur tilining fonetik xususiyatlaridan biri: "umlaut" bo‘lib, birinchi bo‘g‘inda kelgan quyi ko‘tarilish a / ə unlilarining ikkinchi bo‘g‘in-da kelgan yuqori ko‘tarilish ’ unlisi ta’sirida e ga o‘tishidir: at > ət’. Bu hodisa Namangan shevasida uchrasa-da, Toshkent, Marg‘ilon shevalarida uchramaydi.
7. Namangan shevasi va uyg‘ur tilidagi tovushlarning tushishi va tor unlilarning qisqaligi kabi xususiyatlar Toshkent shevasida ham mavjud.
Toshk.: Namang.: ədəmla keld’lə, b’zə > bzə, s’nə > slə.
8. Toshkent, Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon shevalarining hammasida turlovchi qo‘shimchalardan -n’ affiksi ham qaratqish, ham tushum kelishigi ma’nolarini ifoda etadi: כtt’, sett’; כtt’ b כsh’. (ning>ni).
9. Bu shevalar gruppasi hozirgi zamon davom fe’lini ifodalovchi ikki morfologik belgiga ega:
1) -vat va uning fonetik variantlari: -vat ,-ut; Toshkent va unga yaqin qishloqlar shevasi (Parkent) -vכt... Toshk.:-vכt, uychi - vət; Namangan -ut.
2) -yep formulasi Farg‘ona vodiysidagi shahar va shu kabi shaharlarga yaqin qishloq shevalariga xos.
q’lyəpmən> q’lyəppən; bכryəpmən>bכryəppən.
Farg‘ona paradigmasiga (shevadagi hozirgi zamon davom fe’lini ko‘rinishi) Samarqand va unga yaqin shahar va qishloqlar shevasi ham kiradi.