O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Aniqlovchi 5 xil ko‘rinishda ifodalanadi:
1. Ot: Sha:y’ geynek yyelpldyd yurgendə.
2. Sifat: A:k kyk kəyda yaylur ta:g‘ olmasa, Q’zl gul qayda ach’lur ba:q olmasa.
3. Son: Ba:zara barsaң, o‘z, yolo‘ң, o‘z volg‘ay, uch-doqqiz almag‘a qoyniң, o‘z dolg‘ay.
4. Olmosh: Xu uchakten bu ucheke baqaman, Qumr qusht’yn qanat’mn’ qaqaman.
5. Sifatdosh: CHəmədə səyrəg‘n bulbul, chəmn guln xəzən etmə.
To‘ldiruvchi
1. Ot: Ag‘zina qarap sollə, gezzң n ya:g‘ bas’pt. oəכ.
2. Sifat: Ull’n’ xormet yet, kchchn izzət.
3. Son: Kopn gordm, brn so:dm, ya:r’ ba:r’n blmadm (Qo‘shiq).
4. Olmash: Səңə chusht men yətmn, nəzər, Qachan olg‘ay ikk yyetm ba:zar (Qarnoq).
5. Sifatdosh: Koptn ajralg‘ann bor yyer.
6. Ish oti: Solləshn yəxsh gərəd vu (Urganch).
7. Infinitiv: Salam bermeknə:m blsh gərək.
Hol
1. Ravish holi: Oylam’yn solləyən, ag‘r’m’yn oləd.
2. Payt holi: B’y kun kech yeksəң, by xeptə kesh orəsə (Iqon).
3. O‘rin holi: Betta gosh arzכn, ye:ttə ikk somg‘a bergdm? (Mankent).
4. Inkor gaplarning kesimi vazifasida qo‘llanadigan emas, yo‘q, so‘zlari ba’zan o‘zaro almashadi, qorishtirib ishlatiladi: Bunday farqlamay ishlatish "ikki tilli" shevaning xususiyatidir: - Bu kun jumam’? - Yo‘q, bu kun juma yo‘q, shambə. Jora kecha kelgan yemas.
Bu shevada mumkin yemas o‘rniga "mumk’n yoq" holati qo‘llanadi.
5. O‘rin-payt kelishigi yordami bilan shakllanishi lozim bo‘lgan boshqaruv aloqasi jo‘nalish kelishigida shakllanadi: B’z(lar) q’shləqqa turam’z.
6. Buxoro shevasida ("ikki tili shevadla") tojik tilidan o‘zlashgan izofa aniqlanmish-aniqlovchi so‘z birikmasi keng ishlatiladi: gulranכ,-gulra’nכ, gultכj’ xuris - gultכjixorכz.
7. Gap bo‘laklariga xos muayyan tartibning o‘zgarishi - inversiya adabiy tildagiga nisbatan shevalarda ko‘p uchraydi. So‘z tartibi shevalarimizda erkin. Buxoro guruh shevalarida: 1. U כvqət ko‘p yyeyd’ - U ko‘p כvkət yyeyd’. 2. U tez vəzifən’ bəjərd’ - vəzifən’ u tez bajard’ - ... tez u bajard’.