O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat tillar pedagogika instituti filologiya fakulteti

Adabiyotlar
1. N.M.Mallaev. "O`zbek adabiyot tarixi". 1 kitob. 1976 yil.
2. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik. 1 -jild. 1977 yil.
3. Sakkokiy. Tanlangan asarlar. T.: 1960 yil.
4. Navoiyning nigohi tushgan. T.: 1988 yil.


Takrorlash uchun savollar
1.Sakkokiy hayoti va faoliyati haqida nima bilasiz?
2.Navoiy qaysi asarida Sakkokiyni tilga oladi?
3.Sakkokiy merosining janr xususiyatlari ?
4.Sakkokiy nega qasidanavis shoir sifatida tilga olinadi?
5.Sakkokiy va Ulug`bek.


Lug`at
Sakkokiy-shoirning taxallusi bo`lib "pichoqchi", “kosib” ma'nosini anglatadi.
Ko`hkan-Farhodning laqabi.
Jonkan-jon fido.
Turro-kokil.
G`orat-bosib olmoq
Salotin-sultonlar.
Tog`utti-to`zg`itdi.


ATOIY.
(2 soat ma'ruza)

REJA

1. Atoiy hayoti va ijodiy merosi.
2. Atoiy she'riyatining xarakter xususiyatlari, g`oyaviy-
falsafiy mazmun mohiyati,
3. Atoiy she'riyatida badiiy mahorat.
4. Shoir she'riyatining ma'rifiy ahamiyati.

Atoiy XV asrning birinchi yarmida yashagan iste'dodli lirik shoirdir. Atoiyning to`la nomi, tug`ilgan va vafot etgan yillari aniqlangan emas. Shoirning hayoti va faoliyati haqidagi ayrim ma'lumotlar o`z devoni va Navoiyning ayrim asarlarida saqlanib qolgan. Navoiy "Majolis un-nafois" asarida quyidagicha ma'lumot beradi: “Mavlono Atoiy Balxda bo`lur erdi. Ismoil ota farzandlaridandir, darvishvash va xushxulq munbasit (ochiq chehrali) kishi erdi. O`z zamonida she'ri atrok (turkiy t. so`zlovchi) ko`b shuhrat tutti. Bu matla' aningdurkim:

Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o`lturur,

G`oyati nozuklukidin suv bila yutsa bo`lur.
Qofiyasida aybg`inasi bor. Ammo Mavlono ko`b turkona aytur erdi. Qofiya ehtiyojig`a muqqayyad emas erdi. Qabri Balx navohisidadur”. Mazkur baytning qofiyasi ohangi jihatidan mos kelganga o`xshasa-da mumtoz arab-fors qofiya nazariyasi nazaridan talabga javob bermaydi. Ya'ni bo`lur (ra'viy L)va o`lturur (R) so`zlarida qofiyaning asosi - mos kelmaydi.
Atoiy, ma'lumotlardan shu narsa ma'lum bo`ladiki, tilga olingan Ismoil ota A.Yassaviyning Ibrohim ota nomli inisining o`g`lidir. Yassaviydan keyin uning yo`lini davom ettiruvchilardan biri bo`lgan. Ko`rinadiki, Atoiy o`z davrining darvishvash-ya'ni yaxshilik va ezgulikni odat qilgan xushaxloq va ayni paytda o`z davri ilmlarini egallagan, muntazam ijod bilan shug`ullangan fozil kishi bo`lgan.
Atoiydan bizgacha, uning she'rlarini, aniqrog`i 260 g`azalini o`zida mujassamlagan yagona qo`lyozma nusxasi yetib kelgan. Atoiy g`azallarining soni bundan ko`p bo`lishi va u lirikaning boshqa janrlarida ham ko`plab she'rlar yozgan bo`lishi mumkin, lekin bizgacha ular yetib kelmagan yoki hali aniqlanmagan.
Atoiy g`azallari qisqa, sodda, ravon, jo`shqin va nafis misralardir. Avvalo, shu narsani doimo yodda saqlash kerakki, har qanday shoirning g`azallari, she'rlari uning qanday odam bo`lganligini, bilimi, dunyoqarashi, fikrlashi qanday bo`lganligini belgilaydi. Jumladan, Atoiy ham mana shu sodda, ravon va jo`shqin misralarida o`zining butun borlig`ini namoyon etadi.
Atoiy asarlarida dunyoviylik ko`rinarli darajada turadi. Mana shu dunyoviylikni ko`plab adabiyotlarda qayd etilganidek, faqat "dunyoviy sevgi" deb qabul qilsak, bu bir tomonlama qarash bo`lib qoladi. Shuning uchun dunyoviy sevgi emas balki, dunyoviylik deb olgan ma'qulroq. Chunki, bu dunyoviylik ikki yunalishni o`zida tutashtiradi.
Birinchisi - Olloh bilan bog`liq bo`lgan fikr, qarashlarni ifodalovchi yo`nalish.
Ikkinchi - Yor bilan bog`liq bo`lgan dunyoviy sevgi, sof muhabbatni ifodalovchi yo`nalish.
Birinchi yunalishda Olloh bilan bog`liq fikru qarashlar ifodalanar ekan, buni qanday qilib dunyoviylik deb ataymiz.
Bu dunyoviylik shu ma'nodaki, Olloh tomonidan bandasiga belgilab berilgan qonun-qoidalar, eng avvalo, bu dunyo uchundir. Bandasi bu shar'iy qonun-qoidalarga bu dunyoda amal qilmog`i lozim. Qolaversa, bandasi ibodatini do`zax azoblaridan qo`rqqanidan yoki jannatning ajoyibotlariga erishmoq uchun qilmasligi kerak. Bularning barchasini bandasi bu dunyoda yaratgan Olloh uchun qilmog`i uni hech qachon yoddan chiqarmasdan nomini zikr etib turmog`i kerak. Kishi butun borlig`i bilan Ollohning sevimli bandasiga aylanmog`i kerak. Oxiratda joyi do`zax bo`ladimi, jannatmi Ollohning o`zi belgilaydi. Misol:

Zohido, huru qusur kavsaru to`bi sango,

Bizga dilbar vaslidur dunyovu uqbodin murod.
Yor bilan bog`liq real dunyoviy sevgini ham shoir ravon misralarda kuylaydi. Shoir o`z sevgi lirikasida uch asosiy obraz-oshiq, yor va raqib obrazlarini yaratadi (bu mumtoz adabiyotda deyarli barcha shoirlar she'riyatiga xos xususiyatdir). Ayni paytda shoir sof va samimiy dunyoviy sevgini tabiat ko`rki, yaxshi fazilatlar (mehr-muruvvat) bilan birgalikda uyg`unlikda tasavvur qiladi va shunday uyg`unlikda ta'rif va tavsif qiladi. Misol:

Kel, ey dilbar, ki bo`ston vaqti bo`ldi,

Gul ochildi, guliston vaqti bo`ldi.
Qilay nola boqib guldek yuzingga,
Chu bulbullarga afg`on vaqti bo`ldi.
O`qub gul baxtini majlisda har dam,
Bo`lub sarxush gulafshon vaqti bo`ldi,

Mug`anniylarga bulbul bikin zor,

Hazoron navhi ilhon vaqti bo`ldi.
Budamkim, gul qilur bulbulga altof,
Atoiyga ham ehson vakti bo`ldi.
Atoiy yaratgan oshiq tavsifda beqiyosdir. Agar uni yoriga nisbatan olganimizda bu oshiq, eng avvalo, samimiydir. Ya'ni u visolning zar yoki zo`rlik bilan bo`lishini istamaydi. Boshqacha qilib aytganda, zar yohud zo`rlik bilan erishilgan visolni ishq-muhabbat tufayli deb hisoblamaydi.
Oshiq ermas ul mahvash, kim istar zar birla vasl,
Oshiq uldur, kim visoling naqdin istar zoridin.
Chunki, oshiqning fikricha, samimiy ishqning qarshisida shoh ham gado ham teng.
Gadomen vaslingga, ne chora aylay,
Ki, sultonlar bu ish bechorasidur.
Oshiqning samimiyligining yana bir jihati uning vafosida, sadoqatida aniq ko`rinadi.
Barcha mumtoz adabiyot shoirlarining asarlarida bo`lgani singari Oshiq nihoyatda samimiy va sadoqatlidir. Yor esa purjafo va marhamatsizdir. Shuni alohida aytish kerakki, g`azallarda raqib obrazi garchi tilga olinsa-da, u faoliyatda tasvirlanmaydi. Faqat oshiqning kechinmalari orqaligina ko`zga tashlanadi. Oshiq yorga qanchalik tashnalik bilan intilsa, yor undan o`zini olib qochaveradi. Bu xolat oshiqning hayolida yori o`zga bir kishiga iltifot ko`rsatayotganligi sababli undan o`zini olib qochayotgandek bo`lib tuyuladi. Ana shu tuyg`u raqib obrazi bo`lib ko`zga tashlanadi.

Yo ishq balosi menga, yo jabri zamona

Yo yor jafosi menga, yo g`ussai ag`yor.
Zoxid obrazi raqib obrazidan farq qiladi. Oshiqning yorga qarab intilishi yo`lida raqib obrazi tursa, Ollohga nisbatan intilishida zohid obrazi turadi.

"Yor g`amin tark et, Atoiy-dersan, ey noseh, vale,

Tark etarmu odame hargiz qadimiy hamdamin.
Say' etar zohid meni jannatning eski bog`ina,
Men borurmenmu yuzungdek navbahorimdan yiroq.
1.San'atkorlik mahorati:
Atoiy g`azal janrining ustoz san'atkoridir. Uning g`azallarining aksariyati 7 baytli. "Ul sanamkim", "Jamoling vasfini" "Bu xusni mulkki" kabi voqeaband g`azallar ham bor. Atoiyning 260 g`azalidan 109 tasi "ramali musammani maqsur" vaznida yaratilgan. Atoiy o`z g`azallarida radiflarni mahorat bilan qo`llaydi.

Ey orazi shamsu qamarim, netti, ne bo`ldi!

V-ey tishlari durru guharim, netti , ne bo`ldi!
Atoiy o`z g`azallarida she'riy san'atga xos usullardan unumli foydalandi.
1. O`xshatish:
Kirpiging novaklaridin soqlonur ko`nglum, vale,
Bir otib, yozmas nishonin ikki ayyoring ko`rub.
2. Kinoya:
Yig`lab yuzungizdan olayin zulf niqobin,
Gul yaxshi ochilmas kechalar yog`masa yomg`ir.
3. X.Ta'lil:
Binafsha qilsa zulfing birla da'vo,
Egildi bo`yni yeldin, ko`p yodi koj.
4. Mubolag`a:
Qilni ikki yormishu qilmish azalda bir qalam,
Belingiz tasvirini qilgonda naqqoshing, begim.
5. Taj. orifona:
Yorab ul orazmudur, yo lola arar ustina,
Yo shaqoyiq bargidir sarvi sanubar ustina.

Shoir she'rlaridagi yor obrazi, boshqacha qilib aytganda, oshiq samimiyat bilan muhabbat izhor qilayotgan butun borlig`ini unga baxshida etayotgan yor obrazi ham borki, oshiqning fikricha, bu yor dunyou uqboda tengsizdir. Bu yorning husnu latofati oshiq uchun shunchalarki, jannat va u yerdagi huru parilarning husn saroyi bu yorning qarshisida hech narsa emas. Shuning uchun ham oshiq uni huru parilardan ustun qo`yadi:

Ko`rarmen bog`i jannat mevasidin,

Yanoqing norini yuz qatla behroq.

Jannatda juda chiroyli va tik o`sadigan tubo daraxtlar bo`larmish. Lekin bu yor shunchalar yetilgan, qaddi qomati kelishganki, jannatdagi o`sha daraxtdan-da zebo va ko`rklidir.

Tubi yig`ochi eski yig`ochdur tuman illik,

O`xshotman oni, kim senga, na'bar yetilibsen.
Demak, bu yorning shaklu shamoili, husnu-jamoli hurlaridan, qaddi-qomati jannatiy tubo daraxtlardanda zeboroq ekan, bu yor jannatga borib qolsa nima bo`lardi?
Uchmohta yuz qatla qiyomat bo`lur erdi,
Tubida agar bo`lsa, bu qomat bila raftor.
Aslida esa o`sha hurlar jannatga tasodifiy borib qolgan emaslar, balki husnu jamolda, qaddi qomatda aql-idrokda oshiqning yoriga tenglasholmagach, uyalganlaridan jannatga qochib kirganlar.
Husn ichra qusurin bilibon to dami mahshar, Yoshundi yuzuning latofatidin jannat aro hur.
Shuning uchun ham Oshiq:
Atoiyga behishti jovidondir,
Sevar yori bila bir lahza diydor
Kel ey sanam, ki bo`ldi yana navbahoru iyd,
Kim xushturur kishiga visolu nigoru iyd.
Bir lahza olib niqob yuzungdin quyosh bikin
Jam' ayla anjumanda gulu lolazoru iyd.
Kel, beniqob chiqqil uyingdin tom ustina,
Ahli zamona xo`blarini bir uyoldur.
Oshiqning oshiqligi yor husnu-jamoligagina ekanda? Aksincha,

Vafosiz dilrabodin tengri bezor,

Agar husn ichra jannat huri bo`lsa.
Ayrim g`azallarida shoir tuyuqlarga xos so`z o`yinini mahorat bilan qo`llaydi:
Desangkim, "jon sipar qilgil Atoyim",
Turubman ushmundoq o`ldur ot oyim.
Atoyi she'riyatida arab yozuvi imkoniyatlaridan foydalanib yaratilgan ajoyib lavhalarni uchratamiz:
Jimi zulfing, nun qoshing qasdi jon aylab edi,
Boqi bulsun, lutf etib kirdi alif qadding aro.
Jon so`zini yasaydi.
Mim og`zi bila zulfi qaddi lom alifdin,
Ey, voy, netay, xasta ko`ngil qoldi alamga.
-alam so`zini yasaydi.
Gar o`qur xonanda majlisda Atoiy she'rini
Zuhra chang qo`bsar, qilur shamsu qamar za'qu charoh.
Shoir haqli ravishda faxr-la aytganidek, she'riyati mukammal, shavqqa to`la dilbar she'riyatdir.