O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

101-rasm.
Metchik tuzilishi: 
Rasm-101
da metchik ko’rsatilgan bo’lib, uning ishchi qismi zabor va tozalovchi 
(zabornuyu i kalibruo’iyu) qismlardan iborat bo’ladi. Metchikni zabor yoki 
kesuvchi qismi deb uning oldingi yuzasi bo’yicha qilingan konus uzunligida qora 
rezba qirqishga aytiladi. Metchikning kalibrlovchi qismi esa qirqilgan rezbani 
tozalash uchun xizmat qiladi. Metchikni dastak qismi uni dastgox patroniga yoki 
vorotokka maxkamlash uchun xizmat qiladi. Kvadrat qismi burovchi momentni 
3. Metchiklar:

---

uzatish uchun qilinadi. Metchikning konstruktsiyasini aniqlovchi elementlariga 
quyidagilar kiradi: qirindi joylashuvchi ariqchalari, kesuvchi qismi, perosi, 
(serdtsevina), metchik ichki tana qismining o’zagi. Metchikning konstruktsiyasini 
aniqlovchi elementlariga quyidagilar kiradi: qirindi joylashuvchi ariqchalari, 
kesuvchi, perosi, metchik ichki tana qismini o’zagi, metchikning geometrik 
parametrlariga quyidagilar kiradi: oldingi burchagi γ, orqangi burchagi α, zabor 
konus qismini yoki kesuvchi qismini og’ish burchagi φ, vintsimon ariqchaning 
og’ish burchagi ω, (Rasm 126 ariqcha metchik o’qiga nisbatan to’g’ri va og’ish 
burchagi ω=0). Ishlov berilayotgan materialning turiga qarab uning oldingi 
burchagi γ=5-30
0
; o’rtacha qattiqlikdagi po’latlarga ishlov berishda γ=10
0 
; 
cho’yanlarga ishlov berishda γ=5
0
; Orqangi burchagi α, metchikni zabor qismini 
rezbasini cho’qqisini zatilovat qilish yo’li bilan olinadi. Jilvirlanagan qo’l 
metchiklari uchun α=4-8
0
; rezbasi jilvirlangan gayka metchiklar uchun α=8-12
0
tavsiya etiladi. 
Metchikning tozalovchi qismida va perosini yon tomonida orqangi burchagi α=0 
teng va faqat rezbasi jilvirlash dastgoxida zatiloviy qilinib jilvirlash yo’li bilan 
olinadi. (0.2- 0.3 mm pero eni bo’yicha) tashkil qiladi va rezba qirqish 
jarayonidagi ishqalanpishni kamaytiradi va ish jarayonini osonlashtiradi. 
Metchikning rezbali qismida ishqalanishni kamaytirish uchun uch qismidan dastagi 
yo’nalishi bo’yicha qayta konus qilib tayyorlanadi, bunda metchik rezbasining 
tashqi va ichki diametri dastak qismi yo’nalishi bo’yicha kichiklashadi. Har qaysi 
100, mm da 0,05- 0,10 mm gacha. Profili jilvirlangan metchiklar uchun va shunga 
o’xshash rezba profili nakatkalash usuli bilan olingan metchiklar uchun; 0,08-0,12 
mm profili jilvirlanmagan metchiklar uchun. Eng yuqori qovushqoqlikka va 
mustaxkamlikka ega bo’lgan materiallarga ishlov berishda (issiqlikka chidamli 
nerjavika po’latidan … kam uglerodil qivushqoq, to’latlardan) qirqilayotgan 
rezbaning maydinini metchik maydoniga yaqinlashuvini kamaytirshga intilish 
zarur. Bunga esa metchikda qayta konusni 0,2 mm xisobiga kattalashtirish orqali 
erishiladi. 
102-rasm.
Metchikning vintsimon ariqchasini ko’rinishi: 
Metchiklar asosan to’g’ri goxida vintsimon ariqchali qilib tayyorlanadi. Vintsimon 
ariqchaning yo’nalish bo’yicha qirindining tushish yo’nalishini o’zgartirish 
mumkin. Metchikning vintsimon ariqchasini xar xil yo’nalishi 102 rasmda 
ko’rsatilgan. Rasm 102, a da ko’rsatilgan yo’nalishdagidek metchiklar qirindi 
oldidan tushadi, bu usuldan butunlay oxirigacha teshik bo’lgan teshiklarga rezba 

---

qirqishda foydalaniladi. Rasm 102, b da ko’rsatilgan qayta yo’nalishdagi ariqchali 
metchiklarda qirindi ariqchasiga ajralib chiqadi, bu usuldan guluxiy (teshiyk 
chuqurligi oxirigacha yetmasa) teshiklarga rezba qirqishda qo’llaniladi. 
To’g’riariqchali metchiklarda ham qirindini teshikning oldidan ajralib chiqishga 
majbur qilish mumkin bu metchikning 

burchagi ostida charxlash xisobiga 
eriishladi. (Rasm 102 v.) 
Qo’l bilan rezba qirqishda xamma ishlar ikki yoki uchta komplekt metchiklariga 
orasida bo’linadi. Rezbaning oxirgi butun rasmiga faqat (profili chistovoy metchik) 
toza rezba qirquvchi metchik ega bo’ladi. Qora (chernovoy i sredniy) va o’rta 
metchiklar kichik kichik tashqi diametrga ega bo’ladi. Zabor qismining uzunligi 
xar kaysi metchikda xar xil bo’ladi; qora rezba qirquvchi metchiklarda uncha katta 
emas.(4R); toza rezba qirquvchi metchiklarda (1,5 – 2 R). Rezba qirqish jarayonida 
ishlarni bo’linish bo’yicha eng ko’p tarqalgan 50 – 60% qora metchit uchun 
(chernovoy), 28 – 30 % o’rta metchiklar uchun (sredniy), 16 -10 % toza rezba 
qirquvchi metchiklar uchun.
Metchiklar tayyorlash uchun tezkesar, uglerodli asbobsozlik materiallaridan 
foydalaniladi. U10A, R6M5.