Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «muqobil energiya manbalari» kafedrasi

KORXONANING ENERGETIKA BALANSINI TUZISH.
Korxonaning energetika balansini muxim qismi bu transformator va tarmoqlardagi energiya isroflaridir. Tarmoqlardagi energiya sarflarini oʼlchov bilan aniqlab boʼlmaydi. Sexdagi umumiy sutkali energiya sarflari quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

bu yerda: t_сут - bir sutkadagi oʼrtacha ish vaqti;
K_f – yuklamaning grafigining shakl koeffitsienti;
I_сут – 1 sutkada liniyadan oqayotgan tokini oʼrtacha miqdori;
f _R - fiderning ekvivialent aktiv qarshiligi, Om.
Oʼzgarmas yuklama bilan ishlaydigan isteʼmolchilar nasos, shamollatgichlar uchun t_сут quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda: W_a.sut - sutkadagi oʼrtacha aktiv energiya sarfi, kVt.s;
P – isteʼmolchining aktiv quvvati, kVt.
Yuklanish oʼzgaradigan holda:

k_f – yuklanish grafigi formasining koeffitsienti, k_f = 1,1

Аdabiyotlarda, korxonaning ichki tarmoqlaridagi energiya isroflari umumiy energiya isteʼmolining (1,5 – 2) %ni tashkil qilishi koʼrsatilgan.
Energetika balansi tarkibli yoki differentsial formasiga keltiriladi, 4-jadvalda sexning energetika balansi, alohida fiderlar boʼyicha berilgan. Shuning bilan birgalikda, korxonada ishlab chiqarilayotgan reaktiv quvvati ham hisobga olingan. 4 va 5 jadvallarda korxonaning sexiga yetkazib berilayotgan elektr energiyasining tarkibi (jadval-4), qurilmalarning turlari va energiyalarning isroflari ham (jadval-5) keltirilgan.
5-jadvalda keltirilgan tarkibli (strukturali) energetika balansidan quyidagilar aniqlanadi: Eng katta miqdorda energiya isteʼmol qiluvchi – bu kuch elektr qurilmalari (47,5%), soʼng elektrotexnologik qurilmalari (30,9%), koʼtarish–tashish qurilmalar (6%) va shamollatgichlar (5,5%).
4-jadval
Sexning fiderlari boʼyicha energetika balansi

Olinayotgan elektr energiya tarkibi	Elektr energiyasi
	Аktiv kVt.s	Reaktiv kVar.s
Kelayotgan elektr energiyasi: Fider 1 Fider 2 Fider 3 Fider 4	518 500 552 142	550 450 605 -
Kondensator batareyalar tomonidan ishlab chiqilgan	-	517
Jami	1712	1088

5-jadval
Sexning strukturaviy energetik balansi

№	Qurilma turlari va energiya sarflari	Elektr energiya sarflari
		Ming kVt.s	%
1	Kuch elektr qurilmalari	814	47.5
2	Elektrotexnologik qurilmalar	528	30.9
3	Koʼtarish – tashish qurilmalar	102.5	6.0
4	Shamollatgichlar	94.5	5.5
5	Yoritgichlar	85.8	5.0
6	Maishiy isteʼmolchilar	18.6	1.1
7	Tarmoqdagi energiya isroflari	51.4	3.0
8	Hisobga kiritilgan qurilmalar	17.12	1.0
	Jami	1712	100

Energiya tejamkorlik boʼyicha barcha chora-tadbirlarni oʼsha qurilmalar orasida oʼtkazish kerakdir. Shuning bilan birgalikda tarmoqdagi energiya isroflarini (3%) kamaytirish boʼyicha tegishli choralar keltirilsa ham maqsadga muvofiq boʼlar edi.

Korxona boʼyicha umumiy energiya balansini – korxonadagi sexlarni energiya balanslari yigʼindisi deb hisoblasa boʼladi, shuning bilan birga umumiy korxona boʼyicha ahamiyatga ega boʼlgan boshqa isteʼmolchilar ham hisobga olinadi. Bunday energiya balansi bosh transformator podstantsiyasidagi va taqsimlovchi tarmoqdagi energiya isroflarini ham hisobga oladi.
Аktiv energiya isteʼmoli balansi bilan birgalikda reaktiv energiya balansi ham oʼtkaziladi. Reaktiv energiya balansidan aktiv va reaktiv quvvatlarini munosabatlarini, korxonada ishlab chiqarilayotgan va isteʼmol boʼlayotgan reaktiv quvvatlari miqdorlari aniqlanadi.
6-jadvalda 1 yilda 80 ming m3 temir beton ishlab chiqaruvchi karxonaning umumlashtiruvchi energetik balansi keltirilgan.
Аsosiy texnologik jarayonlariga isteʼmol qilinayotgan elektr energiyasining 58,5% sarflanmoqda. Karxona boʼyicha umumiy elektr energiya isrofi 34,9% ni tashkil qilmoqda. Bu koʼrsatgichni kamaytirish uchun elektr energiya isteʼmolini elementma-element koʼrib chiqish kerak. Yordamchi jarayonlarga boʼlayotgan energiya sarfi 13,6%ni tashkil qilmoqda.
6-jadval.
Karxonaning umumiy energetik balansi

№	Energiya sarflarning nomlari	Yillik energiya sarfi, %
1	Texnologik jarayonlaridagi sarflar	31.5
2	Аsosiy qurilmalardagi energiya sarflari	27
3	Umuman Jumladan: - doimiy sarflar - yuklanish sarflari - issiqlikka ketayotgan asoflar - ishga tushirishda boʼlayotgan sarflar	58,5 17,0 4,5 3,5 2,0
4	Sinovlarga sarflar	1.0
5	Koʼtaruv – tushuruv qurilmalarga sarflar	4.0
6	Yordamchi qurilmalarga energiya sarflar	10.5
7	Shamollatgichlarga	7.0
8	Yoritishga	10.2
9	Maishiy qurilmalarga sarflar	0.6
10	Tarmoqdagi sarflar	3.2
11	Transformatorlardagi sarflar	2.0
12	Hisobga olinmagan sarflar	3.0
	Jami	100%

Karxonaning umumiy elektr energiya balansidan quyidagi hulosalar chiqadi:

-isteʼmolchilarni soni yetarli darajada (97%) hisobga olingan.
-elektr energiya isrofi quyidagi jarayonlarda kuzatilmoqda: texnologik jarayonlarida (31,5%), kuch qurilmalarida (21,5%), elektr yoritishda (10,2%) va shamollatgichlarda (7%). Bularning yigʼindisi 70,2%ni tashkil qilmoqda va energiya tejamkorlik boʼyicha chora-tadbirlarni bularning orasida oʼtkazish kerak. Energetika balansi va texnologik jarayonlarini taxlilidan karxonada mashina va mexanizmlardan foydalanish koeffitsientining pastligi aniqlandi. Natijada doimiy energiya isroflari miqdorlarini kattaligi (55-68%) koʼrinmoqda. Bu miqdorlar isteʼmol boʼlayotgan quvvatga nisbatan olingan.
-tegishli tashkiliy – texnikaviy choralar yordamida yuklanish, issiqlik va ishga tushirish jarayonlariga ketayotgan energiya sarflarini 3% gacha kamaytirish mumkin.
-karxonadagi texnologik qurilmalarning oʼrtacha FIKlarini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

bu koʼrsatgich juda ham past va karxonadagi texnologik qurilmalardan foydalanish qoniqarli emasligi koʼrinmoqda.
Energetika balansini taxlilidan quyidagi tavsiyalar berilishi mumkin:
-korxonada ortiqcha boʼlayotgan energiya sarflarini kamaytirish uchun qurilmalarining namunaviy rejimlaridagi sarflari bilan solishtirish kerak;
-yirik agregatlar uchun alohida agregatli elektr balanslarni tuzish kerak;
-elektr tarmoqlardagi energiya isroflarini kamaytirish uchun liniyalarning kesim yuzalarini oshirish kerak, elektr taʼminot sxemalarini va kuch transformatorlarning rejimlarini qayta koʼrib chiqish kerak;
-elektr tarmoqlarida energiya sarflarining qiymatlari kata boʼlganligi uchun (3,2%) kerakli sexlarda energiya tejamkorlik boʼyicha tegishli tashkiliy-texnikaviy choralarni ishlab chiqish kerak;
-tashkiliy – texnikaviy choralaridan yuklanish grafiklarini tekislash va quvvat koeffitsientini oshirish yaxshi samara berishi mumkin.