O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Moyun chur bitiktoshi. 
Bu bitikoshni 1909-yili G.I.Ramstedt top­
gan. Moyun chur - uyg‘ur xoni,?45 yili oxirgi Turk xoqonligi hukmdori 
0 ‘zmish teginni mag‘lub qildi. Bitiktosh shunisi bilan diqqatga sazovor- 
ki, uyg‘ur xoniga uyg‘ur-turk yozuvida emas, balki turkiy-run yozuvida­
gi bitiktosh o‘matilgan.
Moyun chur bitiktoshi hajm jihatidan Kuli chur bitiktoshidan katta- 
roq bo‘lib, bitiktoshning shimol tomoni 12 satrdan, sharq tomoni ham 12 
satrdan, janub tomoni 15 satrdan, garb tomoni 10 satrdan iborat. Bitik­
tosh ko‘p zararlangan.
Moyun chur bitikoshni, xuddi To'nyuquq bitiktoshi kabi, Moyun 
chur tomonidan hikoya qilinadi. Bitikosh Turk xoqonligining hududi, 
mavqei va qudratli davlat bo‘lganini hikoya qilish bilan boshlanadi. 
Qipchoq qavmining ellik yil hukmronlik qilgani haqida shu bitiktoshda 
ilk bor so‘z yuritiladi: “turk qipchoq (qavmi) ellik yil o‘tirdi turk xalqi 
ustidan, yigirma olti yoshimda (xoqon otamga shad unvonini) berdi” (4).
Moyun chur otasi Kul dono xoqon bilan birga turk xoqonligi 
qo‘shinim itoat ettirganini hikoya qiladi. Qo‘y yili (745-yili) 0 ‘zmish 
tiginni asir olgani va uning xotinini o‘ziga olganini hikoya qilar ekan, 
uch qarluq xalqi baribir, Moyun churga itoat etmasdan, g‘arbiy turk xo­
qonligiga qo‘shilib ketgani haqida xabar beradi.
62

---

Moyun chur bitiktoshining qimmati shundaki, unda Turk xoqonligi 
tugagandan keyingi turkiy qavmlaming uyg‘ur xoqonligiga qo‘shilishi, 
ayrim qabilalaming isyoni, 757-yilgacha boigan turkiy qabilalar bilan 
Moyun chur lashkari o'rtasidagi kurash voqealari bayon qilinadi. Bitik­
tosh ko‘p zararlangani uchun izchillik yo‘qolgan.
Yenisey yozma yodgorliklari. 
yenisey bitiktoshlari miqdor jihatdan 
ко‘p. Bu bitiktoshlarda voqealar qisqa b o lsa ham, marhumning hayoti- 
ga oid muhim voqealar - kimligi, oila a’zolari, jangda ko‘rsatgan qah- 
ramonliklari lo‘nda bayon qilinadi. Bu yodgorliklarda voqealami epik- 
lashtirish (mifologik obrazlaming olib kirilishi, folklorga xos uslubning 
asosiy o‘rin tutgani va b.) xususiyatlari bor. yenisey yodgorliklari yig‘i 
janri namunasidir.
Yenisey bitikoshlarining hammasida voqealar marhum tilidan hiko­
ya qilinadi. Bu yodgorliklar yig‘i janriga mansubdir. Voqealar birinchi 
ehaxs tilidan hikoya qilinishiga sabab shuki, marhum jismonan olgan 
b o lsa ham, uning hayoti, huddi bu olamdagi singari, narigi dunyoda 
ham davom etadi degan animistik tasavvurlar mavjud edi.