Qasidalaming asosiy
qismi mohiyatida mas
hhur
kishiJami madh
etish yotadi. Madh qadimgi turkiy adabiyotda ham mavjud bo ‘lib, uni
Urxun yodgorliklari m atnida kuzatish mumkin. “Qadimgi turkiy yod-
nomalardagi madh shaxslaming axloqiy sifatlarini, xizmatlarini madh
qilisbdan va ideallashtirishdan iborat”191 bo ‘(gan vazifani bajaradi. Ma-
salan, Kul tigin bitigida madh quyidagi k o ‘rinishda uchraydi:
Tangri
yarlbiqazu, qutbim bar uchun ulugim bar uchun oltachi bodunbig*
tirguru igitdm, yalang bodunbig4 tonfbig‘, chbig‘any bodunug4
bay qultim , az bodunbig‘ okush qiltbim, big‘ar alJigda (big‘ar
qag‘anlig‘da yag qi.illf.im, tort bulungdaqi) bodunbig" qop baz
qbiltbim, yag‘bisbiz qbiltbim, qop manga korti.
Mazmuni: ... Tangri
yorlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun o lay o tg an xalqni tiril-
ti
rib tarbiyat qildim, yalang‘och xalqni kiyimlik qildim, kam bag‘al xalq
ni boy qildim, oz xalqni ko‘p qildim. Panohtalab davlatlida, xoqonlikda
yaxshilik qildim. T o‘rt jihatdagi xalqni butunlay el
qildim, bir~biriga
d o ‘st qildim, (hammasi) butunlay menga qaradi”’42.
K o‘rinib turibdiki, mazkur parchada xoqonning ideal tavsifi berii-
gan bo‘Iib, tasvir usuliga ko ‘ra islom muhitidagi madhning tasviriga ha-
m
К оииирлй М. Девону
луш гит
турк. I жилд.
Тошкеш; Му.мточ
суч,
20 1
6.
Б. 252.
Рахм онов
И.
Урхун-Ёнисей
ёдиомалари
ва туркий зпослар. ФФД илмий даражасини
олиш учуп ёзилган диссертация. Гош кеш , 199
1.
Ь.
116.
Тухлиев Б. Ю суф Хос Хож ибниш
“ Кутадту
билиг”и
ва
айрим
жанрлар такомили (маснавий, туртлик. касида).
Тошкент.
2004.
Б. 39.
141 Радмонов Н. Рухиятдаги яу р муроди. Тошкент, Хал к мероси, 2002. Б. 56.
Узбек мумтои адабиёти н а м у ш л ар и
(Тузувчи:
Н .Рахм етов). 1-жилд.
Тошкент,
Фан,
2003. Б. 53-54,
528
mohangdir. Ammo qadimgi turkiy yodgorliklarda madhning ifodalanishi
turkiy-islomiy adabiyot namunalaridan tuzilishi jihatdan farq qiladi. Bi
roq shaxslar tasviridagi o ‘xshashlik har ikkala muhitdagi yodgorliklami
bir-biriga bog‘lab turadi. M adh Urxun yodnomalaridan asta-sekin islo-
miy adabiyotga o ‘tib, o ‘ziga xos k o ‘rinishga ega bo ‘ldi va taraqqiy eta
borib, qasida, g ‘azal kabi janrlam ing shakllanishida muhim rol o ‘ynadi.
Madhning keyingi davrdagi taraqqiyot bosqichida tashqi - boshqa xalq
lar adabiyoti ta ’siri mavjudligini ham e ’tibordan soqit qilmaslik lozim.
Bu xususiyat, ayniqsa, “Q utadg‘u bilig” dostonida yaqqol namoyon
b o‘lgan. M a’lumki, Y usuf X os Hojib “Qutadg‘u bilig” asarini yozib tu-
gatgandan so ‘ng uni o ‘z davri hukmdori Tabg‘och B ug‘raxonga sovg‘a
qiladi va dostonning kirish qismidagi boblardan birini Bug‘raxon maqto-
viga bag‘ishlaydi. Dostonning mazkur B ug‘raxon madhiga doir qismini
qasida deb atash mumkin, chunki unda m azkur janr qoidalariga to ‘liq
rioya etiladi, hatto bobda qasidaning barcha kompozitsion qismlari m av
ju d 193. U faqat masnaviyda qofiyalanganligi bilangina a n ’anaviy qasida-
lardan farqlanadi, xolos.
“Q utadg'u bilig”da, shuningdek, yana ikkita qasida bor. Ular qasidai
mujarrad namunalari hisoblanadi. Ikkala qasida ham bu janrning turkiy
adabiyotda o ‘ziga xos taraqqiyot yo‘liga kirib, mavzu jihatdan kengaya
borganligiga dalil b o ‘la oladi. Ulardan biri “Yigitlikka achinib, qarilik
haqida aytadi” qasidasidir. U tarjimai hollik xususiyatiga ega b o ‘lib, fal-
safiy y o‘nalishda yaratilganligi bilan ajralib turadi. Qasidada yigitlikning
o ‘tib ketganligiga achinish, qarilikdan shikoyat yetakchilik qilsa-da,
unga ijtimoiy mazmundagi fikrlar ham singdirib yuborilganligi kuzati-
ladi. Bu xususiyat, ayniqsa, shoiraing navbatdagi “Zamona buzuqligi-
ni, do'stlar jafosini aytadi” nomli qasidasida yanada yaqqolroq yuzaga
chiqqan. Unda hayotning bevafoligi, haqiqiy insonlarni topish naqadar
qiyinligi haqidagi qarashlar ifodalangan b o ‘lib, qasida ham mazmunan,
ham badiiy jihatdan muallifning bu janm i yaratishdagi o ‘ziga xos maho-
ratidan dalolat beradi. Y usuf Xos Hojib “... arab-fors adabiyotida qonun-
lashgan qasida janrinm g turkiy modelini yaratdi” 194. Bu esa qasidaning
keyingi davrlardagi taraqqiyotida muhim omil sifatida xizmat qilganligi
shubhasiz.
t<,:’ Тухлиев Б. “Кутад^у билиг’'нинг лоэтикаси масалалари // У лмас обидалар. Тош кент,
Фан. 1 с>89. Б. 35Х-359.
,с;4 Уухлиев Б, Уша китоб. Б. 365.
529
Qasidachilikning rivojida Sayfi Saroyi, Gadoiy kabilaming o ‘z o ‘rni
bor, albatta. Sayfi Saroyining 24 baytli qasidasi Iskandariya podshosiga
bag‘ishlangan. Qasida tabiat tasviri haqidagi g o ‘zal obrazli ifodalar bilan
boshlanadiki, bu uning nasibga ham ega ekanligini bildiradi. Hukmdor-
ning ideallashtirilishi esa madhning janr talablari asosida yozilganligi-
dan dalolat beradi. Bizgacha, Gadoiyning bitta to ‘liq b o ‘lmagan qasidasi
yetib kelgan b o ‘lib, unda yosh shahzoda Xalil Sulton madh etiladi. Shoir
shahzodani kelajak hukmdori sifatida davlatni boshqarishini istaydi va
xalqning orzulari uning rahbarligida amalga oshishiga umid qiladi.
Qasidaning an ’anaviy jan r talablariga javob bcra oladigan namuna-
lari Hofiz Xorazmiy va Sakkokiylar ijodida uchraydi. Hofiz Xorazmiy
devonidan 9 ta qasida o ‘rin olganligi, shoim ing mazkur janrda barakali
ijod qilganligini bildiradi. Shubhasiz, o ‘zbek adabiyotining Navoiygac-
ha b o‘lgan davrida qasida janrining mohir ustasi sifatida Sakkokiy tilga
olinadi. Bu bejiz emas. Chunki shoirning bizgacha 10 ta qasidasi yetib
kelgan b o ‘lib, ular bu janrning adabiyotimiz tarixidagi eng go ‘zal va mu-
kammal namunalaridan hisoblanadi. Sakkokiy qasidalari orasida Mirzo
U lug‘bekka bag'ishlanganlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, bu
qasidalarning madh qismi tasviri U lug'bek obrazini adabiy qahramon
darajasigacha olib chiqadi. Chuqur mazmun, yuksak badiiyat ulam i janr
talablarining yetuk namunalariga aylantiradi. Qasidalardan birida ulug‘
hukmdorga nisbatan qo‘llangan “Sulaymoni zamon”, “N o‘shiravon”,
“M usotek shubon” tarzidagi talmehga qorishgan o ‘xshatishlar, “xurshidi
zamon”, “Ulus haqqida ming turli atodin mehribon” kabi ifodalar obraz-
ning ideal tasvirini yaratishga xizmat qiladi:
Bu kundin so‘ngra ko ‘p ting‘oy raiyatlar rioyatdin,
Ulus haqqida ming turli atodin mehribon keldi.
K o‘ngullar bo‘ldi xush ravshan ko‘rub qolmadi bir zarra,
Q orong‘ulik ketib, holi chu xurshidi zamon keldi195
Mirzo Ulug‘bekdek m a’rifatpar\'ar va xalqparvar podsho siymo-
si, bu go‘zal siymoni ifodalovchi ibratli fazilatlar maqtovi tasviri qasi
da m arkazida turadi. Bunday xususiyat shoirning Xalil Sulton, Arslon
X o‘ja Tarxon, Xoja Muhammad Porsolarga bag'ishlangan qasidalarida
ham k o ‘zga tashlanadi. Sakkokiy qasidalarining hammasida ham nasib
1,5 С аккокий. Газаллар // Х ает васфи. Тош кент, А дабист в а с а я ъ а т , 1988. Б. 283.
530
qismining uchramasligi, ulaming ayrimlari qasidai mujarrad namunalari
ekanligini k o ‘rsatadi.
Lutfiy o ‘zbek qasidachiligi taraqqiyotiga ham munosib hissa
qo‘shgan shoirlardan biri hisoblanadi. Uning qasidalaridan biri sohib-
qiron Amir Temuming nabirasi, Shohruh mirzoning o ‘g ‘li Boysung‘ur
mirzoga bag‘ishlangan. Qasida nasihat tarzida yozilganligi bilan ajralib
turadi:
Nasihat aslini Lutfiy sanga etti vale,
Ani qabul qilurg‘a k o ‘ngul kerak qobil.
Masai tururkim ayitti burung‘i bilgular,
M ahalli qobilu onki nasihati qoyil...
Shoirning keyingi qasidasi hajman birinchisiga qaraganda anchagi-
na katta b o ‘lib, unda B oysung‘ur mirzo va uning o ‘g i i sulton Aloud-
davla ulug'lanadi. Qasidaning dastlabki qismida “homiyi islomu din”,
“mulku millat ravnaqi”, “shahzodalarning sarvari” kabi fazilatlar egasi
sifatida maqtalgan Boysung‘ur mirzo yana, shuningdek, tasvir davomida
Hotam, N o‘shiravon, Faridun, Afrosiyob kabilar darajasiga k o ‘tariladi.
Qasidaning 28-baytidan to so ‘ngigacha “yetti kishvar podshohining se-
var farzandi” b o ‘lgan sulton Alouddavla madh etiladi.
Qasida islomdan oldingi adabiyotda madh k o ‘rinishida boshqa jan r
lar tarkibida yashadi. Janrning Urxun yodgorliklari matnlaridagi sodda,
turkiy adabiyotning o ‘zigagina xos b o ‘Igan namunalari shu davr adabi
yotining ichki qonuniyatlari asosida shakllana boshlaganligidan darak
beradi. Uning “Q utadg‘u bilig” dostonida mustaqil janr sifatida ajralib
chiqishida turkiy adabiyotdagi mavjud an ’analar bilan bir qatorda tashqi
ta ’sirlam ing ham roli katta b o ‘ldi. Islom davri qasidalarida arab, ayniq
sa, fors qasidachiligi bilan o ‘xshash b o ‘lgan xususiyatlam ing mavjudligi
adabiyotlar o'rtasidagi o ‘zaro aloqalaming rivojini belgilaydi. Keyingi
davrlardagi taraqqiyot davomida qasidalam ing mavzu jihatdan kengaya
borganligi, yuksak badiiyatning jan r m ezonlaridan biriga aylanganligi
ulam ing yozma adabiyotda o ‘ziga xos m uqim o ‘ringa ega b o ‘la borgan-
ligini k o ‘rsatadi. Hatto Husayn Boyqaro zam onasida ham qasida eng
yetakchi shohona janr ekanligi Alisher Navoiyning “M uhokamat ul-
lug‘atayn” asarida aniq bilinib turadi.
531
G ‘AZAL
0 ‘zbek mumtoz adabiyotini boshqa Sharq xalqlari adabiyoti kabi
g ‘azal janri siz tasa w u r qilish qiyin. Chunki bu janr XX asrgacha bo‘lgan
adabiyotimizda yetakchi mavqelardan birini egallab keldi. Qaysi bir
davr yoki zamonda yashaganligidan qat’iy nazar, o ‘tmish shoirlarining
ijod namunalari, devonlari k o ‘zdan kechirilsa, albatta, ulam ing asosini
g ‘azallar tashkil ctishi tabiiy bir hoi. “G ‘azal yozishdan maqsad, - deb
yozadi Shamsiddin M uhammad Qays ar-Roziy, - jonga rohat va dilga
halovat keltirishdir” . Darhaqiqat, g'azal ijtimoiy-siyosiy hayotga doir
teran fikrlarni, go'zal, jozibali insoniy tuyg‘u va kcchinmalami, inson
qalbining barcha murakkabliklarini ifodalay olishi, shuningdek, tur-
li mavzularda falsafiy m ulohazalar yurita olish imkoniyatlariga egaligi
kabi xususiyatlari bilan qanchadan-qancha insonlarning k o ‘nglini zabt
eta oldi. Xalq hayotiga shu qadar singib ketdiki, musiqaga solinib kuyla-
na boshladi. Qachon yaratilganidan q at’iy nazar, q o‘shiq qilib aytiluvchi
g ‘azallar hamon kishilarni o ‘ziga maftun etib, ularga estetik zavq, qu-
vonch baxsh etib kelishda davom etmoqda.
G ‘azal janri dastlab arab she’riyatida paydo b o ig a n va keyincha-
lik boshqa ajam xalqlari adabiyotida ham keng tarqalgan. M anbalarda
g ‘azalning lug‘aviy m a’nosi haqida fikr yuritilganda, eng avvalo. uning
ayollarga oshiqona munosabatda b o ‘lmoq, ularga do‘st tutinmoq kabi
m a’nolarni ifodalishi, adabiy istiloh sifatida esa ishq-muhabbat mavzusi-
dagi she’rlar tushunilishi bayon etiladi. Demak, dastlabki paytlarda faqat
muhabbat mavzusidagi yaratilgan she’rlargina g ‘azal deb atalgan. Ke-
yinchalik yillar o'tishi mobaynida g‘azal janri sayqallanib, takomillasha
borib, g ‘oyaviy y o ‘nalishi, mavzu va mazmun doiralari kengayib, Sharq
lirikasining eng sevimli she’riy janrlaridan biriga aylangan.
Bu janm i o ‘rganish, uning o ‘ziga xos xususiyatlari to‘g ‘risida fikr
yuritish, o ‘tmish adabiyotshunoslari va shoirlarining ham e ’tiborini
o ‘ziga jalb etib kelgan. Jumladan, Rashididdin Vatvotning (XII asr) “Ha-
doyiq us-sehr fi daqoyiq ush-she’r ” (“Sehr bog‘lari va she’r noziklikla-
ri haqida”), Shamsiddin Muhammad Qays ar-Roziyning “A1 m o‘jam fi
m a’oyiri ash’or ul-Ajam” (“Ajam she’rlari o ‘lchovida harakat belgila-
ri”), Qabui Muhammadning “Haft qulzum” (“yetti dengiz”) kabi asar-
larida g ‘azal va uning xususiyatlari to‘g ‘risida m a ’lumotlar berilgan.
Sharqda adabiyot nazariyasi va adabiy tanqidchilik haqidagi fikrlar ba-
532
diiy m atn “bag‘rida” yashab kelganidek, o ‘zbek adabiyotida ham g ‘azal
janri borasidagi nazariy-ilmiy qarashlar badiiy asarlar matni sirasida
aytib keiingan. Hazrat Navoiy va Mirzo Boburlar g‘azal janrining hali
ochilmagan qirralari, y a’ni tarhi (kompozitsiyasi) haqida eng mukammal
fikrlami bayon qilganlar.
0 ‘zbek adabiyotshunosligida nasr va nazmning o ‘ziga xos xususi-
yatlarini (bundan g ‘azal janri mustasno emas - M.M.) Shayx Ahmad Ta-
roziy “Funun ul-balog‘a” ilmiy asarida asoslab berdi. Zamonaviy o ‘zbek
adabiyotshunosligida ham bu janrga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy tad-
qiqotlar yaratildi196.
G ‘azal janrining har bir xalq adabiyotida o'zig a xos shakllanish y o ‘li
va taraqqiyot tarixi mavjud. Mutaxassislaming fikricha, fors-tojik ada
biyotida g ‘azal janrining dastlabki namunalari Rudakiy ijodida ko'rina
boshlagan. Ammo ularni g ‘azal deb atash qiyin, chunki ular mazkur
jan r talablariga to‘liq javob bera olmaydi. Rudakiyning bunday she’rlari
k o ‘proq
qasidaning nasib (muqaddima) qismidan olingan she’rlarga
o ‘xshaydilar”197. Shu sababli ularni shakllanish bosqichidagi g'azallar
deb atash mumkin. Demak, X asrda o ‘zining ilk unsurlariga ega bo‘lgan
“g ‘azal Rudakiy va uning payravlari vujudga keltirgan zamin asosida
fors-tojik adabiyotida XII asrda shakliandi va takomillashdi” 198.
M a ’lumki, o ‘zbek g ‘azaliyotining ilk namunalari Rabg‘uziyning
“Qisasi R abg‘uziy” va Xorazmiyning “M uhabbatnoma” asarlari tarki
bida uchraydi. Bu asarlar orqali yetib kelgan g ‘aza11ar g‘azal janri ta
lablariga to ‘la javob bera oladi. G ‘azalshunos olimlaming fikricha,
“Qisasi Rabg‘uziy” va “Muhabbatnoma” asarlari orqali yetib kelgan
g ‘azallarning badiiy saviyasi Rabg‘uziy va Xorazmiylargacha bo‘lgan
davrlarda o ‘zbek g‘azalnavisligida katta tajriba to‘planganligidan gu-
vohlik beradi194. Tadqiqotchilar tomonidan ilmiy manbalarda bu davr-
1% К эранг: Н осиров О. У збек адабиётида газал. Тошкент, А дабиёт ва санъат, 1972; Ор-
зибеков Р. У збек лирик поэзиясида газал ва мусаммат. Тош кент, А дабиёт ва санъат, 1976;
М аллаев Н. У збек адабиётида газал ва унинг ривож ида Навоийнинг роли // У збек тили ва
адабиёти масалалари. 1961, 3-сон;
Шабхзода
М.
Газал мулкининг
султони. Аеарлар. 6 том-
лик, 4-том. Тош кенг, Адабиёт ва санъат, 1972; Пирназаров М. П оэтик жанрлар типологияси.
Тош кент, Ф ан, 1989.
157 Н /айхзода М. Аеарлар. 6
Do'stlaringiz bilan baham: |