O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

va hokazo ijob iy sifatlarga ega boMadi. M asalan, Xorazm dostonlari tur­
kum iga kiruvchi “G o ‘r o ‘g ‘lining dunyoga k elish i” dostonida bosh qah-
ram onga dostonchi ta’r if berm asa ham, har bir harakatida mardlik va ba-
hodirlik (A bdulla qalandarning gunohidan o ‘tishi, yigitlarini G o ‘ro‘gMi
lalon-taroj qilishdan qaytargani va yigitlari arazlab ketib qolgani), qahra­
m onlik (otasi O d ilb ik n in g yigitlaridan Safar mahram ning yigitlarini va
o ‘zini yen gish i) nam oyon b o ‘Iib turadi, dostonchi ta’rif bilan em as, balki
lasvir orqali bu kabi Savhalarda qahram onning q iyofasin i chizib beradi.
K ul tigin bitiktoshida B o ‘m in v a Istam i xoqon quyidagicha
ta’riflanadi: 
Bilga q a g ‘an armis, alp q a g 'a r armis, buyruqi yam a bilga
arm is arinch, alp arm is arinch, baglari yam a, boduni yam a tuz armis.
Ani uchun ilig ancha tulmis arinch, ilig tutup torug itmis (Ktu 3) —
 D on o
xoqon ekan, bahodir hoqon ekan, vazirlari ham dono va 
botir boMgtsn 
b o'lish i kerak, bcklari ham , xalqi ham to ‘g ‘ri ekan. Shuning uchun dav-
latni shu xilda tutib turgan ekanlar, davlatni tutib, qonun-qoidalarini ya­
ratgan.
Kul tigin bitiktoshidan olingan bu parchadan epos qahram onlariga
xos ta ’rifning paydo b o ‘lish iga a so siy om il shu ediki, qadim gi turkiy-
lar o ‘tm ishidagi 
o g ‘zaki ijod 
manzarasini yaratish va o ‘z 
davri 
bilan
47

---

bog‘lash, shu asosda Bo‘min va lstami xoqonning yozma adabiyotda­
gi qiyofasini yaratish asosiy maqsad boigan edi. Shuning uchun ham 
Yo‘llig‘ tigin va Bilga xoqon Turk xoqonligini barpo qilgan ota-bobo- 
lari hayotidagi real voqealami yaratishga intilmadilar, balki ideal qah­
ramon obrazini yaratmoqchi boldilar. Zotan, Bo‘min va lstami xoqon­
ning - har ikkalasining obrazi bir xilda ta’rfflanishiga sabab ham shudir. 
Mazkur ta’rif bir xoqondan ikkinchisiga, bir bitiktoshdan boshqasiga 
ko‘chib yuraveradi. Masalan, yuqoridagiday xoqonlarning ta’rifini Elta- 
rish xoqonga ham, xoqonlikni poydor qilish uchun xizmat qilgan bosh­
qa xoqonga ham tatbiq qilish mumkin. Albatta, bu ta’rifni xalq og‘zaki 
ijodidagi afsonaviy xoqonlarga berilgan ta’riflar bilan teng deb qarab 
bo‘lmaydi. Turk xoqonligi tarixidan ma’lumki, Bo‘min xoqon vafotidan 
keyin taxtga o ‘tirgan Mug‘an xoqon (553-572), Taspar xoqon (572-582) 
davrida xoqonlikning harbiy qudrati mustahkamlandi, xitoy yilnomala- 
rida yozilishicha, “Mug‘an xoqon chegara (Buyuk Xitoy devori ~ N.R.) 
ortidagi, Sharqdagi Koreys qo‘ltig‘idan g‘arbdagi G‘arbiy dengiz (Kas- 
piy - N.R.)gacha o‘n ming li masofadagi, janubdagi Qumli sahro (Olas- 
han va Gobi - N.R.)dan shimoldagi Shimoliy dengiz (Baykal - N.R.) 
gacha besh mingdan olt ming li masofagacha boigan joydagi davlatlami 
vahimaga soldi”.23 Mug‘an xon shimoliy Xitoydagi ikkita qudratli dav- 
latni - Shimoliy Si va Shimoliy Chjouni olpon tolashga majbur qilgan 
edi. Taspar xoqon hukmronligi davrida ham har ikkala Xitoy davlatining 
tobeligi davom etdi.
Bilga xoqon ham, Y o llig 1 tigin ham Turk xoqonligining olmishini 
yaxshi bilgan edilar, xoqonlar tarixiga alohida e’tibor qaratdilar. Shunga 
binoan, xoqonlikning parokandaligiga sabab boigan noshud xoqonlar­
ning ham qiyofasini bir xilda chizib berdilar. Quyidagi parchaga e’tibor 
beraylik: Undan so‘ng inisi og‘asiday ish tutmagan ekan, o‘g‘li otasi- 
day ish tutmagan ekan. Taxtga johil xoqon o‘tirgan ekan, badfe’l xoqon 
olirgan ekan. Vaziri ham bilimsiz ekan, qo‘rqoq ekan (Ktu 6).
Bu parchaning ostida ham Turk xoqonligidagi iqtisodiy, siyosiy va- 
ziyat yotadi. Yuqorida aytganimizday, Turk xoqonligi 582-603-yillarda 
Sharqiy (Markaziy Osiyo) va G‘arbiy ( 0 ‘rta Osiyo) davlatlarga bolinib 
ketdi. Har kkkala xoqonlikda bu davrda ichki urush davom etdi. Shibi 
xoqon hukmronligi davrida (609-619) qisqa muddatda xoqonlik buh-
23 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в 
древние времена. М.: -JI.: 1950, том 1,229-6..
48

---

rondan chiqdi, xoqonlikning siyosiy mavqei oshdi. Xitoydagi fuqarolar 
urushi (613-618), Suy sulolasi o‘raiga Tan sulolasi (618 -907)ning kel­
gani Shibi xoqon va uning ukasi El xoqonga (620-630) janubiy chega- 
rada urush olib borishga imkon yaratib berdi. Ammo bu davrga kelib 
xoqonlikda siyosiy vaziyat tamomila o‘zgardi. 620-629-yillarda El xo­
qon va uning lashkarboshilari chegaralarga 67 marta hujum qildi. Mut- 
tasil urushlar katta lashkami boqish, otlarni urushga doimo shay qilish 
va boshqa ko‘plab xarajatlami talab qilardi. Oqibatda El xoqon o‘lja va 
o‘lponlar bilan qanoatlanmay, o‘z xalqiga og‘ir soliqlar soldi. Buning us- 
tiga, 627-629-yillari qahatchilik yuz berdi.El xoqon o‘zidan oldin o‘tgan 
hukmdorlar yo‘lida ketib, davlat boshqaruvida rivojlangan jamiyatga 
XOS 
hukmronlik shakllari va usullariga o‘tdi. Qabilachilik an’analari bi-