O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

aytti: 
“Falon voliyning o‘g‘li onama so‘kti”. Horun ar-Rashid vazirlarina 
aytti: 
“Ul kishikim munung kabi yaramas so‘z so‘zlagay, aning jazosi ne 
turar?” Biri aytti: “Ani o‘lturmak kerak”. Dag‘i biri aytti: “Aning tilin 
kesmak kerak”. Dag‘i biri aytti: “Ani musodara qilmoq kerak”. Dag‘i 
biri 
aytti: “Ani ta’zir qilmoq kerak”. Dag‘i biri aytti: “Ani ixroj qilmoq 
kerak”.
Horun ar-Rashid aytti: “Ey o‘g‘lum, muruwat va karam ul turur- 
kim, andin kechkaysan. Agar afv eta bilmasang, sen dag‘i aning onasini 
SO‘kkul. Eylakim, intiqom haddan kechmagay. Agar kechar bo‘lsa, zulm 
bizim tarafimizda bo‘lg‘ay” (202-b.).
Tarbiya haqidagi hikoyatlar “Gulistoni bit-turkiy”da muhim o‘rin 
tutadi. Bu turkumdagi hikoyatlaming qahramonlari - ijtimoiy kelib chi- 
qishiga ko‘ra turli toifadagi odamlar, aql-tafakkuri, dunyoqarashi va 
hayotiy masalalarni anglash darajasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladigan 
ahli odamzod. Bu turkum hikoyatlar hahramonlarining har biri takror- 
lanmas, saviya va dunyoqarash nuqtai nazaridan kitobxonda goh kulgi 
uyg‘otsa, gohida saboq beradi. Hikoyatlar - Sharq donishmandligining 
mezoni sifatida taassurot qoldiradi, hikoyatlardan kitobxon o‘z-o‘zidan 
saboq chiqaradi. Bu turkum hikoyatlaming asosida aksariyat hollarda us- 
toz va shogird munosabatlari yotadi. Hikoyatlar quruq va’zxonlik yoki 
nasihat ruhida emas, balki kitobxon saboq chiqarib olishiga qaratilgan. 
Saboq - asar qahramonlarining didi va farosatini belgilovchi omil ham- 
dir. Farzandlar uchun har qancha oltinu kumushdan ko‘ra, odob va fa- 
zilatlar afzal. Bu omillar orqali boylik, martabalarga erishishi mumkin 
ekanligi haqida otaning o‘g‘illariga qilgan o‘gitlari (286-b.), qattiqqo‘l 
va o‘zi halim, ko‘ngli salim ustozlar, tarbiya yo‘llari va turli qobiliyatga 
egabo'lgan o‘g‘illar (290-b.), safarda nihoyatda pahlavonligini, o‘q-yoy 
otishda mahoratini yo‘lma-yo‘l namoyish qilib, ikki qaroqchi hujumi 
oldida esa titrab-qaqshab, bor budini qaroqchilarga topshirib salomat 
qolgan yigit (295-296-b.) obrazlarida tarjimonning g ‘oyaviy-estetik ta-
281

---

fakkurini, link nutqini va obrazli tilini ko‘ramiz. Shubhasiz, Sayfi Saro- 
yining hikoya qilish usuli bu adabiy kategoriyalar doirasida o‘ziga xoslik 
bag‘ishlagan. Misol tariqasida quyidagi hikoyatni olib ko‘raylik:
Bir olimi fozil bir malik o‘g‘lina ta’lim berur edi. Hadsiz javr va 
hisobsiz jafo qilib, bir kun bu o‘g‘lon otasi xizmatina kelib, shikoyat 
ali bilan nomus yoqasin yirtti dag‘i holini arz etti. Sulton ustodini indab 
yig‘rib aytti: “0 ‘zganing o‘g‘lonlarindan javrung menim o‘g‘lum uza or- 
tuqroq turur, sabab ne?” Ustodi aytti: “Avval kishi kerakkim, ne so‘zlasa, 
sag‘ish qilib, aslini bilib so‘zlagay dag‘i ne harakatkim qilsa, mavzun 
bo‘lg‘ay. Bu barcha xalq o‘g‘lonlarina kerak, xossa malik o‘g‘lonlari ne 
so‘zlasalar dag‘i ne ishlasalar, el tilina tushar, ammo avomning qavlina 
dag‘i fe’lina ul qadar e’tibor yo‘q turur”.
She’r
Jurm etsa qachon faqir andan,
Kimdur so‘rab eshitkan xatoni.
Sulton ming ishinda bir yanilsa,
Eldin uyla yetkururlar oni.
Albatta malik o‘g‘lonlarining tazhibi (ziynatlash) axloqina ijtihod 
(kuch boricha tirishish) ortuqraq kerak, andankim, avom o‘g‘lonlarina 
bo‘lg‘ay. Bu malik ul olimning husni taqrimi (qaroming go‘zalligini) 
eshitib, tarbiyani bekandi dag‘i xil’at (hashamatli sarpo) va ne’mat berib, 
johu (mansab) martabasin ziyodat qildi... (287-b).
Hikoyatda hukmdor o‘g‘lining tarbiyasi bir oz oqsoqligini hamda 
ustozning donishmandona qiyofasini yorqinroq chizish uchun Sayfi Sa­
royi obrazli tildan unumli foydalangan. Hikoyatga link nutq, obrazlilik 
bag‘ishlagan “shikoyat ali bilan nomus yoqasin yirtti”, “tazhibi axloq”, 
“husni taqrir” jumlalari va iboralari hikoyat qahramonlari obrazini kitob- 
xon ko‘z o‘ngida yorqinroq gavdalantirishga, qahramonlarni so‘zlatish 
orqali ulaming ichki olamini ham namoyon etishga xizmat qiladi. Bir 
so‘z bilan aytganda, nutq qahramonning kimligini namoyon qilib turadi.