O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

fsining istagidan hezor
bo‘ldi. Kechqurun tushida yangi xurmo yeyishi bildirildi. Malik nafsiga 
xitob qilib: - Ey nafs, yangi xurmo yesang oyoq bo‘lursan; sabr qilsang, 
bosh bo'lursan”, - dedi 
(Attor. Yuqoridagi asar, 21-b.).
Yassaviy hikmatlarida qoMlangan bu singari ramziy timsollar 
so‘fiyona m a’rifatga yetishish yo‘llariga ishora qiladi. Albatta, bu tim­
sollar katta ijtimoiy hodisalardan ham darak beradi.
77Farididdin Attor. Tazkirat ul-avliyo (Avliyolar kitobi). Mirza Kenjabek tarjimasi. Toshkent, 
“O'zbeJciston Milliy ensiklopcdiyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 1997, 134-bet.
215

---

Yassaviyning “Devoni hikmat”i. 
Yassaviyning hikmatidan kel­
tirilgan yuqoridagi to‘rtliklar Ahmadning ham, Arslon boboning ham 
tarjima holini ko‘z o'ngimizda gavdalantiradi. Faqat shugina emas. Bu 
hikmat yana shunisi bilan diqqatga sazovorki, Arslon bobo singari ulug‘ 
zotlarga xizmat qilishday burchga ushbu hikmat da’vat qiladi:
Oqil ersang, eranlarga xizmat qilg‘il,
Amri m a’ruf qilg‘onlami izzat qilg‘il.
Nahy munkar78 qilg'onlami la’nat qilg‘il,
Ul sababdin oltmish uchda yerga kirdim
To‘rtlikning birinchi misrasi diqqatni jalb qiladi. Gap xizmat qilish 
haqida ketmoqda. Xizmat qilish - shunchaki birovning og‘irini yengil 
qilish, moddiy ko‘mak berish m a’nosida emas, balki “eranlar”, ya’ni 
m a’naviy tomondan yetuk bo'lgan ulug‘ zotlaraing, valiylaming irfoniy 
ilmlarini tinglash to‘g ‘risida so‘z ketmoqda. Yassaviy hikmatlarining 
mohiyati va maqsadi faqat shu bilan chegaralanib qolmaydi. Insoniyatni 
g‘ofillikdan uyg‘otish, ularda ruhiy uyg‘oqlik va e’tiqodda sobitlikni bo- 
tiniy tuyg'u bilan tarbiyalash va chin e’tiqodni singdirish Yassaviy hik­
matlarining yana bir muhim jihatlaridandir. Quyidagi parchaga e ’tibor 
beraylik:
Shavq sharobin ichgan oshiq nurga botar,
Nuri bilan yurgan oshiq shavqi ortar.
Kimki ko‘rsa qo‘lin ushlab so‘zga tortar,
Donolarning so‘zin izlab keldim mano (37-b.).
Shavq sharobi - muhabbat shavqi, ilohiy fayz, ideal go'zallik; oshiq
- Ollohning jamoli va jaloliga mushtoq qalb. Zotan, bu to'rtlik ostidagi 
o'gitlar va nasihatlarga ergashgan va tobe bo'lgan odamzodning “inson- 
sevar va ilohsevar qalb nidolari” (N. Komilov) ekaniga yorqin bir dalil- 
dir.
“Devoni hikmat” 0 ‘rta Osiyo, Volga bo‘ylarida XVIII-X1X asrlar- 
da keng tarqaldi. Ayniqsa, Yassaviy hikmatlari X IX asming ikkinchi 
yarmida chop etilib, toshbosma kitoblar holida keng yoyildi. Yassaviy 
hikmatlari omma orasiga tobora kengroq kirib borishida darveshlar, qa-
™Nahy munkar - yomon ishlardan qaytarish.
216

---

landarlar katta rol o ‘ynadilar. Ko‘purilizoda Yassaviyning buyuk muta- 
sa w u f ekanini, uning hayotini va turkiy tasavvuf maslagining yuzaga 
kelishida katta xizmati borligini chuqur o ‘rgangan.