O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

adabiyotida ilk
mutasavvuflar. 
Qojatepa-Anqara,
oltinchi 
nashri, 16-bet (keyingi sahifalarda matnda kitobning sahifasi ko‘rsatiladi). K o‘purilizodaning bu 
fikrlariga raddiya shu sahifadagi izohda berilgan.
72Qarang: Бартольд В.В. Сочинения. Том V, М.: Главная редакция Восточной литературы, 
1968. С. 68.
210

---

gan va’zlari natijasida esa juda ko‘plab odamlar islomni qabul qildilar, 
gunohkorlar noma’qul yo'llaridan qaytdilar. Mana shu tariqa musulmon 
mamlakatlarida tasavvuf yoyila bordi.
Ahmad Yassaviyga qadar bo‘lgan turkiy adabiyotning ayrim qirra- 
lari haqida biz qo‘llanmamizning avvalgi sahifalarida aytib o‘tgan edik. 
Islomgacha bo‘lgan turkiy adabiyot musulmonlik davrida tamomila iz- 
siz yo‘qolib ketmadi. M a’lum bir timsollar, g ‘oyalar musulmonlik kirib 
kelgan davrdagi adabiyotga o ‘tdi, musulmonlik davridagi adabiyotga 
kirib kelgan turli adabiy parchalarda ko‘hna aqidalar, timsollar saqla­
nib qolaverdi, mazmunan va mohiyatan esa musulmonlik aqidalari bilan 
uyg‘unlashdi. Birgina Rashididdin Fazlulloh Hamadoniyning “Jome’ut- 
tavorix” asarida 0 ‘g ‘uzxon obrazining musulmon aqidalari va udumla- 
riga moslashtirilishini eslashimiz kifoya. Eronda hukm surgan mo‘g‘ul 
Elxoniylar sulolasida yaratilgan bu asar, albatta, islomiyatning m o‘g ‘ul 
xalqi hayotidan mustahkam o ‘rin olganidan dalolatdir. Zotan, bu davr- 
dan oldinroq - Movarounnahr va uning atrofidagi mamlakatlarda har xil 
mazhablar, maslaklamig paydo bo‘lgani, m a’naviy hayotda o ‘z o ‘mini 
topgani ham m o‘g‘ullaming Markaziy Osiyo hududlarida barpo qilgan 
davlatlari barqarorlashganidan bir dalolat edi.
Gap Ahmad Yassaviy haqida ketar ekan, u haqdagi dastlabki 
m a’lumotni Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asaridan to- 
pamiz. Navoiyning bu asari buyuk mutasawuflar haqida lo‘nda, aniq 
m a’lumot beradigan asardir. Navoiy mazkur asarida Ahmad Yassaviy 
haqida to ‘xtalib, u haqda quyidagicha ta’rif-tavsiflarai beradi: “Xoja Ah­
mad Yassaviy q. t. s. - Turkiston mulkining shayx ul-mashoyixidur. Ma- 
qomoti (daraja, bosqich) oliy va mashhur, karomoti mutavoli (cho‘zilgan) 
va nomahsur (chegarasiz) ermish. Muridu as’hobi g ‘oyatsiz (cheksiz) va 
shohu gadoning irodat va ixlosi ostonida nihoyatsiz ermish. Imom Yu­
suf Hamadoniy q.s.ning as’hobidindur. Xoja Abluxoliq G‘ijduvoniy bila 
q.s. suhbat tutubtur va Xoja Abdulloh Barraqiy va Xoja Hasan Ando- 
qiy q.r.bilaki, ham Imom Yusuf Hamadoniy r.t. muridlaridurlar. Imom 
qaysi biyik (ulug‘, buyuk) marotibga yetibdurlar, musohib (hamsuhbat) 
bo‘lubdur va ro‘zgor (davr, zamon) mashoyixidin ko‘p buzurgvorlar 
(ulug‘vor, hurmatli) aning tarbiyatin topibdurlar va Shayx Raziyuddin 
Ali Lolo q.s. Shayxi buzurgvor Shayx Najmiddun Kubro r. xizmatig‘a 
yetardin burun Xoja Ahmad Yassaviy q.r. xizmatida bo‘lub erdi va aning 
xonaqohida aning irshodi (to‘g ‘ri yo‘l ko‘rsatish) bila suluk (yo‘l tutish)
211

---

qilibdur va aning mazori Turkistonda, Yassi degan yerdaki, aning mavlid 
(tug‘ilgan joy) va manshaidur (kelib chiqish joyi) voqye bo‘lubdur va 
Turkiston ahlining qiblai duosidur” (