O’zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat universiteti «tarix» kafedrasi

Qamariy-shamsiy kalendarning dastlabki ko’rinishida qo’shimcha oylar kiritilishi biror muayyan sistemaga solinmagan edi. Qo’shimcha oylar har gal maxsus qaror yoki ko’rsatmaga binoan kiritilardi.
Qadimgi dunyoda 19 shamsiy yil 235 qamariy oyga tenglashtirilgan va shu sababli tsiklga bir tekisda 7 qo’shimcha oy qo’shilgan (19 x 12 + 7 = 235) qamariy-shamsiy kalendar ham keng qo’llanilgan. Bu 19 yillik tsikl 6936 sutkadan (19 x 354 + 7 x 30) dan iborat bo’lgan. Haqiqatda esa 19 shamsiy yilda 365,242195 x 19 = 6939,6017 sutka bo’ladi. SHunday qilib 19 yilda shamsiy vaqtga nisbatan farq 3,6 sutkani tashkil etadi. Bu tafovut o’rni matematik ravishda qo’shimcha kunlar kiritish bilan to’ldirilardi.
Qamariy-shamsiy kalendar Vavilon podsholigida, Qadimgi Xitoy, Qadimgi yahudiylar podsholigida, Qadimgi YUnoniston, Qadimgi Rimda va boshqa mamlakatlarda qo’llanilgan.
Har bir mamlakatda qo’llanilgan qamariy-shamsiy kalendarning qo’shimcha kunlarni kiritish tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Eramizdan avvalgi V asrda grek astronomi Meton 19 yillik tsiklning 1,6,10 va 15-yillariga bittadan qo’shimcha kun kiritgan, shundan keyin bu tsikl “Meton tsikli” deb atalgan. Meton tsiklida sutkalar soni 6940 ga etgan, shamsiy vaqtga nisbatan tafovut esa 19 yil ichida 0,4 sutkagacha kamaygan.
Demak, qamariy-shamsiy kalendarlar qamariy oylar bilan shamsiy yillarning shunday kombinatsiyalaridirki, bularda oylarning har yili Oy fazalariga nisbatan sutkaning uchdan bir qismi miqdorida va shamsiy yilga nisbatan 11 sutka surilishi (farq qilishi) qo’shimcha oylar va kunlar kiritish yo’li bilan to’g’rilanadi, bunda kalendar oylarning boshlanishini mumkin qadar yangi oy chiqadigan vaqtga, kalendar yillarning boshlanishini esa shamsiy yilning muayyan fasliga yaqinlashtirish ko’zda tutilgan.
Quyoshtaqvimi. ButaqvimErquyoshatrofinibirmartaaylanibchiqishmuddati- 365 kun5 soat48 daqiqa46 soniyagaasoslanadi. Biryilnianashumuddatbilanhisoblashqadimgimisrliklar, eroniylar, xorazmiylarvaboshqaxalqlartaqvimlarigaasosqilibolingan. Quyoshtaqvimidayil12 oydaniborat. Biryil365 kun6 soatnitashkilqiladi(5 soat48 daqiqa46 soniyayaxlitlanib6 soatqilibolinadi). Uchyil365 kundan, oddiyyil, to‘rtinchiyilesaoddiyyillardanortibqolgansoatlar1 kunqo‘shilib366 kun- kabisayilidaniboratbo‘ladi. Hozirgivaqtdadunyoxalqlariquyoshtaqvimigaasoslanganyilhisobiniqabulqilganlar. Erkurrasidagixalqlarningbarchaaloqavamunosabatlariquyoshtaqvimibo‘yichaolibboriladi. YUqoridagilardanma’lumbo‘ladiki, taqvimlarharxilbo‘lgan. Jahondagiturlixalqlarmazkurtaqvimlarningbiridanfoydalanganlar. Ulartaqvimnio‘zhayotlariga, turmushlarigatatbiqetishnio‘ztarixlaridachuqurizqoldirganvoqealardavridanboshlaganlar. Anashuvoqea, ya’nitaqvimboshlangandavrniharbirxalqo‘zxayotidatarixboshi-boshlang‘ichtarixdebqabulqilgan.
Kishilik jamiyati rivojlanib, ilm-fan taraqiy qilgan sari kalendar tizimi ham takomillashib bordi. Natijada endilikda ishlatilishi ancha murakkab bo’lgan qamariy-shamsiy kalendari o’rniga shamsiy ya’ni quyosh kalendaridan foydalanishga o’tildi.
Quyosh kalendarining asosiy xususiyati shundan iborat bo’ldiki, bu kalendar Oyning harakatiga bog’liq bo’lmasdan, faqat Quyosh harakatiga bog’liq bo’lib qoldi. Bilamizki, Er Quyosh atrofini 365 kun 5 soat 48 minut 46 soniyada to’liq bir marta aylanib chiqadi. Bu vaqt xronologiyada tropik yil deb ataladi. Lekin insonlar vaqini hisoblash oson bo’lishi uchun bu vaqtni 365 kun 6 soat deb qabul qilganlar, lekin bu vaqt ham kalendar uchun to’g’ri kelmaydi. SHuning uchun biz bir yildagi kunlar sonini 365 yoki 366 kun deb qabul qilganmiz, bu vaqt grajdan yoki kalendar yili deb ataladi. Demak, Quyosh kalendari endilikda faqat Quyosh harakatiga bog’liq bo’lib qoldi, natijada endilikda yil fasllari doimo bir vaqtga to’g’ri keladigan bo’ldi. Hozirda dunyoning juda ko’p mamlakatlarida Quyosh kalendaridan foydalanadilar.