O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

yangi 
dizayn
”, 
“antifunktsionalizm
”). 
Funktsionalizmning 
asosiy 
printsiplari 
shakllarni 
funktsionalligi, 
ma`qulligi 
va 
universalligi 
bo`lgan. 
Nemis 
funktsionalizmning 
mumtozi 
D.Rams 
uning 
asosiy 
xossalarini 
aniqlagan: 
murakkablikni 
o`rniga 
oddiylik, 
noodatiyni 
o`rniga 
odatiy, 
modalini 
o`rniga 
uzoq 
yashaydigan, 
emotsionalni 
o`rniga 
funktsional, 
turli 
taassurot 
qoldiradiganni 
o`rniga 
oqilona 
bo`lishi 
lozim 
deb 
hisoblagan. 
Italian 
dizayni 
nazariyasida 
dizaynda 
modernizmni 
farqlaydigan 
funktsional 
loyihalash 
yo`li 
loyiha 
ongini 
“kuchli” 
yo`li 
deb 
hisoblandi. 
“Kuchli 
loyihalash”ni 
printsipial 
xususiyatlari 
qat`iy 
funktsionalizm, 
ilmiy-texnikaviy 
taraqqiyotni 
maqtash, 
mexanitsizm, 
ratsionalizm, 
avtoritar 
loyiha–mafquraviy 
ta`limotga intilish, ijtimoiy muhandislikni printsipi, dizayn mahsulotlar iste`molchilarni abstrakt-
tipologik modellash bo`ladi. Bu xossalar davr me`morchilarni (Le Korbyuz`e, Ginzburg aka 
ukalar), 
dizaynerlarni 
(rus 
konstruktivistlar) 
va 
model`erlarni 
(K.SHanel`) 
ijodiy 
kontseptsiyalarini ifodalaydi. 
XX 
asrni 
oxirida 
madaniyatni 
yangi 
kontseptsiyasi 
postmodernizmni 
barpo etishi ro`y berdi. 
Bu davrda qat`iy xulq qoidalarni o`rniga 

---

65 
plyuralizm va erkin tanlash keldi. 
“Industrial jamoat
” mafqurasini o`rniga “
postindustrial 
jamoat
” kontseptsiyasi keldi, u rivojlanish va tarqqiyot g`oyasiga qarama-qarshi “
taqqoslash va 
to`plash
” shiorini taklif qildi. 
YAngi jamiyatda “
postindustrial tsivilizatsiya
”ni mafqurachilarni fikrlari bo`yicha asosiy 
omil sifatida kapital va mexnatni o`rniga ma`lumot va bilim, ijtimoiy tarkib sifatida esa sinflar 
emas, teng huquqli “
ma`lumot uyushmalari
” bo`lishi lozim. 
“Komp`yuter 
inqilob”
i 
“global 
informatsion 
tsivilizatsiya
”ga 
olib 
kelishi 
ixtimoli 
bor. 
Uning 
muhim 
xossalari 
- 
ijtimoiy 
va 
madaniy 
tizimlarni 
xilma 
xilligi, 
ongni 
ko`p 
qirraligi 
bo`ladi, 
boyliklarni 
qat`iy 
reglamentlangan tizimi erkinroq va individual tanlanadigan 
tizimga aylanadi. 
“
Ochik 
tizim
”lar g`oyasi zamonaviy fan va madaniyatni asosiy g`oyasi 
bo`ldi. 
Bu 
o`zgarishlar 
falsafada, 
me`morchilik 
nazariyasida 
yangi 
kontseptsiyalarni 
paydo 
bo`lishiga 
sabab 
bo`ldi, 
ular 
“
postmodernizm
” 
deb 
ataldi. 
Postmodernizm 
kontseptsiyasida 
yangi 
davrda 
evropa 
ratsionalligini 
inqirozi 
o`z 
aksini 
topdi. 
“
YAngi 
fikrlash” 
ongda 
“
ideal 
but
”lardan 
voz 
kechishni 
targ`ib 
qiladi. 
Boshqacha 
etganda, 
postmodernizm 
insonning 
barcha 
faoliyat turlarida radikal plyuralizmni, ya`ni 
birlikdan voz kechib, 
ko`plikni da`vo etishni talab qiladi: falsafada – yangi davrning 
metafizika 
ongini 
radikal 
o`zgartirishini; 
siyosatda 
– 
markazlashtirilmagan siyosatni; estetikada – yuqori va ommaviy madaniyatlarni bog`liqligini va 
ana`nalarga qaytishni nazarda tutadi. 
Postmodernizm ongli eklektikalikka, mozaikkalikka o`tishni, ana`nani parodiyaga oid 
qaytadan ko`rib chiqishni, klassika va avangardni, past va balandni, elitar va ommaviyni 
aralashishni nazarda tutadi. 
Postmodernizmga oid rag`batlari XX asrni oxirida me`morchilik postmodernizmida, 
tasviriy san`atni “
yangi to`lqin”
ida 
(transavangard, “yangi yovoyilar”, “madaniy rangtasvir” 
“erkin figurativlik
”, “
yangi to`lqin”
ning grafikasi), “
yangi dizayn
”da o`z ifodasini topdi. YAngi 
yo`nalishning eng printsipial xossalaridan biri eklektizmdir. “
Radikal eklektiklik” 
har xil uslubiy 
chegaralanishdan erkin “
ochiq shakl
” eklektikasini nazarda tutadi. Eklektizm nafaqat uslubiy 
yo`nalishlar orasida qarama-qarshilik yo`qligini va ularning teng huquqlikni birga mavjudligi, 
balki zamonaviy me`mor, rassom va dizaynerlarning ijodini asosiy usuli sifatida ham 
tushuniladi. 
Dizaynda 
“
yangi 
tafakkur
” 
insonparvar-ekologik 
yo`naltirilgan 
fikrlashning 
timsoli, 
dizayner 
kasbining 
yo`nalish 
stimuli, 
dizaynda 
“muhit 
yo`l”ini 
barpo 
etilishidir. 
“
YAngi 
dizayn
”, 
birinchidan, 
dizayner 
va 
iste`molchini 
o`z 
ijodiy 
fikrini 
erkin 
ifodalash 
uchun 
postulatiga, 
ikkinchidan, “
loyiha realizm
”i postulatiga va, uchinchidan, 
pritsipial 
kontseptual, tipologik va janr plyuralizm postulatiga asoslanadi. 
Italian nazariyachisi A.Manchini loyihalash yangi paradigmasini paydo bo`lishiga olib 
kelgan quyidagi asosiy sabablarni keltirgan: 
- dizaynning ierarxik monotsentriklik modelini inqirozi – postmodern davrida bir markaz 
mavjud emas. Komp`yuter inqilobi korxonani tik ierarx tarkibini o`zaro ijodiy aloqalashgan 
professional-ijrochilarni yotiq tarmog`iga almashishga olib keladi; 
- taraqqiyot 
va 
utilitarizm 
g`oyasining 
inqirozi. 
Foydalik 
kriteriy 
o`yin va gendonistik lahzalariga tan berdi; 
- mexanitsizm inqirozi – texnikani 
minitatyuralizatsiyalangani 
funktsiyaning 
tashqi 
moddiy 
ko`rsatkichini 
yo`qolishi. 
Robotlangan 
korxonalarni moslashuvchanligi, katta seriyali korxonalarni minitatyuralizatsiyalangani va 
hunarmandchilik 
korxonalarni 
ahamiyati 
qayta 
tiklanishi 
dizaynda 
shakllanishga 
texnologik 
va 
korxona 
cheklanishlarni bartaraf qildi; 

---

66 
- standart va tartibni inqirozi. “YAngi dizayn” asosiy printsip funktsionalizmdan (shakl 
funktsiyasiga rioya qiladi) va “yaxshi shakl” tushunchadan voz kechdi. 
“YAxshi shakl”
ning 
(“sof shakl
”) muayyan kriteriylari noma`lum tushuncha “
ochiq 
shakl
” bilan o`zgartiriladi. Endi “yaxshi shakl” estetikasi “ayrim sinflarni estetik kodlashni 
eskirgan tizimi” deb tan olinadi. “YAxshi shakl” “yaxshi did” kabi muayyan ijtimoiy holatning 
estetik ramzi sifatida qabul qilinadi. 
Zamoonaviy 
insonni 
estetik 
extiyojlariga 
“yangi 
shakl” 
javob 
bermaydigan 
bo`ldi; 
shaklni 
afzalligi 
endi 
uning 
tartibga 
solishni 
va 
jipslanganligida 
emas, 
balki 
shaxsni 
emotsional 
boyitadigan 
siymoligidadir. “YAngi dizayn” “yaxshi shakl”dan ayni umumiy namuna sifatida voz kechadi, 
ammo bu “yaxshi” yoki “sof shakl” zamonaviy dizaynda ijodiy kontseptsiyani asosi bo`la 
olmadi. 1990 yy. dizynda minimalizmning zafari buni isbotladi. Ammo minimalizm dizaynda 
yagona bo`lgan yo`nalish sifatida talqin qilinmagandi, balki kiyim dizaynida unga qarama-qarshi 
dekonstruktivizm va tarixiylik bilan do`stona birga mavjud bo`lgan. 
“YAngi dizayn” italian naqlini asoschisi E.Stossas (italian dizaynida yangi tamoyillari 
1950-1960 yy. paydo bo`lgandi) “bo`sh loyihalash” kontseptsiyasini taklif etgan. Uning 
farqlovchi xususiyatlari madaniyat fenomenlarni va ijodiy jarayonlarni insonparvar o`rganish, 
jonli intellektni va inson bilimni sun`iy va egasizlikdan ustunligi, plyuralizm va radikal 
eklektizmi bo`ldi. Estetik plyuralizm kiyim dizaynida ta`riflaydigan rag`bat bo`ldi va zamonaviy 
modani o`zgarishiga olib keldi: 1970 yildan boshlab barcha uchun modali standartlarni va 
namunalarni buyurib turgan “yagona moda mavjud emas, balki ko`plar uchun har xil dizayn” 
shiori qanchalik muhim bo`lsa, shunchalik zamonaviy moda bitta moda yo`nalishini taklif 
etmasdan, balki har xil iste`molchilar uchun ko`p modalarni va uslubiy yo`nalishlarni tavsiya 
etadi. 1970 yildan beri estetik plyuralizm ustunligi har xil ijtimoiy guruhlarida turli estetik 
ehtiyojlari mavjudligiga olib keldi. Kiyim dizayni iste`molchilarni kichik guruhlarning 
ehtiyojlarini nazarda tutib, loyihalash maqsadlarini differentsiatsiyalanmoqda. 
Plyuralistik ko`pincha individuallik sifatida 
tushiniladi. 
Bu 
kiyimga 
munosabatni 
o`zgartiradi, endi kiyim ijtimoiy identifikatsiya vositasigina emas, balki shaxsning ijodiy 
ifodasidir. Zamonaviy dizayn har bir insonning individualligini mujassam etish huquqini tan 
oladi va, demak, har bir insonning shaxsiy turmush uslubi va uning o`z estetik ehtiyojining 
huquqi bo`lishini tan oldi. Mashhur italian dizayneri Dj.Armani “kostyumning qulligi” bilan 
kurashmoqda. Uning fikri bo`yicha “shaxs o`zi o`z uslubini tanlab oladi, garchi eklektika 
elementlari bo`lsa ham, ammo u alohida, sub`ektiv bo`ladi. Allaqanday qoyidalarni va amrlarni 
zo`rlab o`tqazish mumkin emas”. Buyuk frantsuz kutyur`esi Iv Sen Loran etgan: “Moda – bu 
uniforma emas. Unga albatta birorta o`zinikini, individualligini kiritish lozim. Moda shaxsga ustunlik 
qilmasligi lozim, aksincha, uning xossalarini bo`rttirib ko`rsatishi lozim”. 
Ijodiy 
kontseptsiyalarning 
tahlili 
nuqtai 
nazaridan 
kostyum 
modellash 
tarixini 
o`rganish 
kiyim 
dizaynini 
rivojlanish 
mantiqasini 
aniqlashga, 
turmush 
tarzini 
o`zgarishi 
sababli 
professional 
faoliyatning 
maqsadlari 
va 
vazifalarini 
o`zgarishiga 
imkoniyat 
to`g`diradi. 
Barcha 
tarixga 
kirgan inqilobchi va o`zgartiruvchi 
mashhur model`erlar (P.Puare, 
K.SHanel`, E.Skap`yarelli, K.Dior, K.Balensiaga, M.Kvant, A.Kurrej, Iv Sen-Loran, I.Miyake va 
b.) jamiyat va turmush tarzdagi o`zgarishlarni, insonni yangi siymolarini paydo bo`lishini 
ifodalashgan, yangi ijodiy kontseptsiyalarni taklif etishgan. 
Zamonaviy 
dizaynda 
ko`pgina 
ijodiy 
kontseptsiyalar 
mavjud 
– 
mualliflik kontseptsiyalaridan 
bir qator yo`nalishlargacha (masalan, 
minimalizm, dekonstruktivizm). Ba`zi dizynerlar modani tez o`zgarish tarafdorlari, boshqalari 
esa klassik uslubini yaratishga intiladi; bittalari yaxlit estetik namunalarni yaratadi, boshqalari 
esa kiyimni transformatsiya etish imkoniyatini qo`llashadi; bittalari o`z asarlarida istehzo va 
hazil kiritsa, boshqalari esa kuchli his va istirob to`g`dirishga intilib, tomashabinni xijolatda 
qoldiradi. 

---

67 
Umuman kostyum dizaynerlar ijodini kontseptualizatsiyalashga rag`batini kuchayishini 
qayd qilishimiz mumkin (masalan, R.Kavakubo, X. CHaloyan, X.Storey va boshqalarning ijodi). 
Nazorat savollari. 
1.
Dizayn kontseptsiyasining yullari qanday? 
2.
Dizaynda XX asr global kontseptsiyalari. 
3.
Postmodernizm kontseptsiyasi nimani nazarda tutadi? 
4.
Postindustrial tsivilizatsiya kontseptsiyasi nimani nazarda tutadi? 
5.
“YAngi dizayn” tushunchasi nimani ifodalaydi? 
6.
“YAxshi shakl” qanday bo`lishi lozim? 
7.
“Ochiq shakl” qanday bo`lishi lozim? 
8. Zamonaviy dizaynda ijodiy kontseptsiyalar.