O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

modifikatshm o ’zgaruvchanlik
deyiladi. Modifíkatsion 
o’zgaruvchanlik qonunini ochish turli-tuman tasodifiy hodisalar 
zaminida hal etiladi. Bu qonuniyatni ochish faqat matematik statistik 
usullarda amalga oshiriladi. Lekin mazkur usulda ishlash uchun bir 
qancha sharoit mavjud bo’lishi shart:
89

---

1 )o’rganiladigan o ’simlik yoki hayvonlar genotipi jihatdan 
o ’xshash bo’lishi;
2)u yoki bu belgi o ’lchanayotganda yoki sanalayotganda bir xil 
aniqlik bo’lishi;
3)kuzatish bir necha marta takrorlanishi;
4)tahlil uchun hamma hayvon, o ’simliklar emas, balki ulaming 
ma’lum guruhi olinishi kerak. Organizmlaming, ayniqsa miqdor 
belgilarining muhit sharoiti ta ’sirida u yoki bu tomonga o ’zgarishi tabiiy 
bir hoi. Shunga ko’ra, matematik statistik usul o’zgarayotgan belgining 
o ’rtacha qiymatini topishga qaratiladi. So’ngra belgining o’rtacha qiy- 
mati ham o’zgaradimi, degan muammo hal etiladi. Shu bilan matematik 
statistik usul yordamida variatsiya qatori tuziladi, belgining minimum va 
maksimum ifodalanishi ham aniqlanadi.
Modifikatsion o ’zgaruvchanlikka doir laboratoriya mashg’ulotlar 
quyidagi m etodikaasosidao’tkaziladi.
Masala yechish metodikasi
M aqsad. Modifikatsion o ’zgaruvchanlik va uning qonuniyatlarini 
aniqlashning matematik statistik usullari bilan tanishish.
Jihozlar. G ’o’zaning inbrid liniyalaridan olingan barglar, 
ko’saklar, 
toi, 
olma, 
gilos, 
ligustrum 
barglarining gerbariysi, 
chizg’ichlar.
Odatda, miqdoriy belgilaming o ’zgarishi uzluksiz va uzlukli 
o’zgaruvchanlikka bo’linadi. Uzluksiz o ’zgaruvchanlikka ega organizm- 
lar bir-biridan kam farq qilganligi sababli ular mayda sonlar bilan 
ifodalanadi. Uzlukli o ’zgarishga ega organizmlar yaxlit son bilan bir- 
biridan farq qiladi. Shuning uchun ular butun sonlar bilan ifodalanadi. 
Lekin har ikkala holda ham o’zgaruvchanlik ko’lamini bilish talab 
etiladi. Buning uchun 100 ta ob’ekt olinadi. Ular orasidagi o’xshash va 
bir-biriga yaqin qiymatli variantlar guruhlanib, variatsiya qatori tuziladi.
Variatsiya qatoridagi guruhlar sonini belgilashda, quyidagilarga 
amal qilinadi:
1 .Guruhlar soni toq bo’lgani.
2.To’plamning hajmi katta bo’lganda (n>100) guruhlar soni katta 
(masalan, 9, 11, 13, ta), hajmi kichik bo’lganda, kichik (masalan, 5, 7, 9, 
ta) bo’lgani ma’qui.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, olingan variantlami necha guruhga 
ajratishgina emas, balki guruhlaming chegaralarini to’g’ri aniqlash ham 
muhim ahamiyatga ega. Guruhlaming kengligi 
— Ax
barcha guruhlar 
uchun bir xil bo’ladi va u eng katta (xmal ) va eng kichik (xmin) variantlar 
ayirmasini guruhlar soni (R) ga nisbati bilan aniqlanadi:
x