O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

6.7-rasm. Ikkilamchi mis tarkibli materiallarni qayta ishlash sxemasi 
Chiqindilar, 
axlat
suprindilar 
Zararlangan 
qirindila 
Shlaklar va 
chiqindilar 
Bemetall 
Yirikligi bo’yicha 
navlarga ajratish 
-5 mm +5 mm 
Aglomerasiyalash 
Minorali 
pechlarda eritish 
Koks, 
ohaktosh, 
kvars, havo 
Erigan mis Shlak Gaz va chang
aralashmasi 
Qayta ishlashga 
Changni 
Konvertorlash 
 
 
 
tutish 
Shlak
Xomaki mis 
Olovli tozalash 
Anodlar
Shlak 
Elektrolitik tozalash 
Elektrolit Shlam Katod mis 
Maxsus qayta 
Istemolchiga 
ishlashga 
Temir-
tersaklar 

---

164 
6.8-rasm. Ikkilamchi mis tarkibli temir-tersak va chiqindilarga ishlov 
berish. 
Ikkilamchi mis tarkibli temir-tersak va chiqindilarni qayta ishlash (6.8-rasm) 
natijasida turli hil mahsulotlar hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan mahsulotlar asosan 
eritish natijasida yuzaga keladi. Bu mahsulotlarni turlari va kimyoviy miqdori 6.4-
jadvalda keltirilgan. 
6.4-jadval. 
Ikkilamchi mis tarkibli temir-tersak va chiqindilarni qayta ishlash 
natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar tarkibi 
Eritish mahsuloti 
Cu 
Sn 
Zn 
Ni 
Minorali pechning
xomaki misi 
80,5-87 
1,9-2,6 
- 
0,7–1,2 
Konvertor misi 
97,5-98,5 
- 
- 
0,30-0,45 
Anod misi 
99,34-99,53 
- 
- 
0,25-0,30 
Xomaki bronza 
78,5-87 
6-12 
0,4–2,0 
1,2–8,0 

---

165 
Shlaklar: 
- minorali pech 
- konverter 
- anod (rafinirlangan) 
- xomaki bronzani 
eritishdan hosil bo‘lgan 
- 
- 
- 
1,5-3,0 
0,2-0,3 
2,7-3,9 
1,6–4,4 
0,9-2,2 
- 
- 
- 
7-8 
0,04-0,07 
1,1-1,6 
2–4 
0,75-1,25 
Changlar: 
- minorali pech 
- konvertor 
- 
- 
0,25-0,35 
2,7-4,6 
68,6-71,0 
62-68 
- 
- 
(a) 
 
(b) 
6.9-rasm. Mis tarkibli temir-tersak va chiqindilari 

---

166 
Mis tarkibli temir-tersak va chiqindilaridan ratsional foydalanish maqsadida, 
ular qayta ishlanib mis qotishmalari - bronza va latun holiga keltiriladi (6.9.(a,b)-
rasm). Qotishmalarni eritib, ajratish uchun qoplovchi va tozalovchi flyuslar 
ishlatiladi. Qoplovchi flyuslar metall vannasini yuzasida himoyalovchi qatlamni 
yuzaga keltiriladi. Bu qatlam erigan metallni pech gazlari bilan ta’sirlashidan 
saqlaydi, uchuvchi komponentlarni kamaytiradi, qotishmadagi gaz miqdorini 
kamaytiradi. Qoplovchi flyuslar suyuq holda oksidlarni eritish xususiyatiga ega. 
Ularni pechga qirindilar va mayda chiqindilar bilan birga yuklanadi. 
Tozalovchi flyuslar suyuq qotishmada zararli aralashmalardan tozalash uchun 
qo‘llanadi. Qayta ishlanadigan xom ashyoni turiga karab flyus sifatida 
kalsinirlangan soda, plavik shpati, natriy sulfat, bura, natriy ftor, oyna siniqlari, 
yog‘och ko‘mir ishlatiladi. Flyuslarni sarfi - shixta massasini 0,5-1 foizidan 3-5 
foizigacha etadi. 
Bronza va latun olish uchun turli xil yallig‘ qaytaruvchi pechlar, yoyli 
elektropechlar, induksion pechlar va minorali pechlar ishlatiladi. Bronza 
ikkilamchi xom ashyolardan asosan yallig‘ qaytaruvchi pechlarda olinadi. Buning 
uchun pech 1350-1450
0
C haroratgacha qizdiriladi. So‘ngra engil vaznli xom 
ashyolar, qirindilar, shtampovkalar, setkalar va aylanma materiallar yuklanadi. 
O‘lchami katta temir-tersak va xomaki bronza pechga oxirida solinadi. Qoplovchi 
flyus sifatida 60 foiz kalsinirlangan soda, 40 foiz eruvchan plavik shpati (rangsiz 
shuningdek binafsha rang, pushti rang kristall hosil qiladigan mineral) ishlatiladi. 
Qoplovchi flyus shixta massasini 1,2-2,4 foizini tashkil qiladi. Rafinirlangan 
flyuslarni tarkibi quyidagicha, %: mis kuyindisi - 96, qum - 4 yoki natriy selitrasi - 
30, mis kuyindisi -45, qum - 15. 
Metall pechdan chiqarilishda harorati 1100-1150
0
C keltiriladi.