O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

3. QORA VA RANGLI METALL PARCHALARI VA CHIQINDILARINI 
SINFLANISHI 
3.1. Qora metallar metallurgiyasining asosiy xom ashyolari va ularning 
sinflanishi 
Qora metall temir-tersak chiqindilarini
- qora metallar metallurgiyasining 
asosiy xom ashyosi hisoblanadi. Har qaysi turdagi metallurgik agregatlarga
(elektropo‘lat eritish pechi, domna pech) alohida nav va sinflardagi metal 
parchalari va ularni chiqindilari talab qilinadi. Shuning uchun qora metall temir-
tersak chiqindilari sinflanadi. 
Qora metall temir-tersak va chiqindilarini sinflarga, kategoriyalarga, turlarga, 
guruhlarga sinflashda ularni kimyoviy tarkibi, sifati, o‘lchamlari hisobga olinadi. 
Hamma qora metallarning temir-tersaklari va ularning chiqindilari ikkita sinf, 
ikkita kategoriya, yigirma sakkiz tur va oltmish etti guruhga bo‘linadi. Qora metall 
temir-tersaklari va ularni chiqindilari sinf bo‘yicha po‘latli va cho‘yanli temir-
tersak va ularni chiqindilarga bo‘linadi. Po‘latli temir-tersak va chiqindilarga po‘lat 
eritish agregatlari uchun mo‘ljallangan uglerodli (tarkibida uglerod miqdori 2 
foizgacha bo‘lgan) qora metallarni temir-tersaklari va chiqindilari kiradi. 
Cho‘yanli temir-tersak va chiqindilariga vagranka uchun mo‘ljallangan, 
uglerodni miqdori 2 foizdan ko‘p bo‘lgan, qora metallarni temir-tersaklari va ularni 
chiqindilari kiradi. Bu ikki sinfga ham kirmaydigan, ya’ni bu sinflardan tashqari 
temir-tersak chiqindilar bor. Bular domna pech qo‘shilmalari, prokat ishlab 
chiqarishidagi va temirchilikdagi metall kuyindilari, svarka shlaklari kiradi. 
Legirlovchi element miqdoriga ko‘ra, bu sinflar quyidagi ikkita kategoriyaga 
bo‘linadi: A - legirlanmagan uglerodli; B - legirlangan . 
Marganets miqdori po‘latli temir-tersaklarda 1 foizgacha, cho‘yanli temir-
tersaklarda 2 foizgacha bo‘lsa, kremniy miqdori po‘latli temir-tersaklarda 0,8 foiz, 
cho‘yanli temir-tersaklarda 4 foizgacha bo‘lsa, fosfor miqdori cho‘yanli temir-
tersaklarda 1,5 foizgacha bo‘lsa, legirlanmagan hisoblanadi. Qolgan elementlarni 
har qanday miqdorida temir-tersak legirlangan hisoblanadi. 

---

62 
Qora metallarning temir-tersaklari va chiqindilarining sinflanishi 3.1-jadvalda 
keltirilgan. 
Po‘latli temir-tersak va chiqindilarini A kategoriyasi 16 turdan iborat. Bular 
fizik tuzilishi va boshqa ko‘rsatkichlari bo‘yicha ajratiladi (1A-16A). CHo‘yanli 
temir-tersak va chiqindilarning A kategoriyasi 8 turdan iborat (17A - 24A). 
Temir-tersak va chiqindilarning sinfga kirmaydiganlari 4 kategoriyadan iborat 
(25A - 28A).
Temir-tersak va chiqindilarni sifat ko‘rsatkichi - ularning tarkibiga, tozalik 
darajasiga, gabarit o‘lchamlariga va og‘irligiga bog‘liq. Har bir turdagi temir-
tersak va chiqindilar o‘ziga xos alohida xarakterli xususiyatlarga ega. Masalan, 1A 
dan 4A gacha turdagi temir-tersak va chiqindilar qora metall ishlab chiqarishda 
juda qadrli hisoblanadi va bu turdagi temir-tersak va chiqindilarga yuqori talablar 
qo‘yiladi. Ularning bo‘laklari eritish pechlariga yuklash uchun qulay va tarkibida 
simlar yoki sim mahsulotlari bo‘lmasligi kerak.
Tarkibida xrom (Сr) miqdori 0,1 foizdan ko‘p bo‘lmagan 08kp, 08, 05kp, 
08YU, 08ps, 08fkp markali 1A turdagi temir-tersak va chiqindilar (№1 po‘latli 
temir-tersak va chiqindilar), hamda bu turdagi boshqa temir-tersak va 
chiqindilardan alohida holda yig‘iladi. 

---