O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

 
Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi 
Ma’lum kimyoviy tarkibli va sifatli po‘latli temir-tersaklarni ham, xom 
ashyodan olingan cho‘yandan ham olish mumkin. Lekin 1 tonna cho‘yan olishdagi 
sarf xarajatlar 1 tonna temir-tersaklar olishiga nisbatan bir necha barobar ko‘p 
bo‘ladi. Shuning uchun hamma temir-tersak va chiqindi resurs matohlarining 
aylanma xarakatga jalb qilinishi va ulardan ratsional foydalanish xalq
xo‘jaligida katta mazmun kasb etadi. 

---

58 
Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni ishlatish effektivligi quyidagi metodika 
bo‘yicha hisoblanadi. 
Hisoblash respublikamizda temir-tersaklarni qayta ishlanadigan ikki sinfi 
ustida amalga oshiriladi. Bunga po‘lat temir-tersaklari (po‘latli temir-tersaklar va 
chiqindilar) va cho‘yan temir-tersaklari (cho‘yanli temir-tersaklari va chiqindilar) 
kiradi. 
Po‘lat temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi 
formuladan hisoblanadi: 
E
c.l 
=[(S
p.ch
+ E
n 
K
p.ch
) l
s.l
- (S
s.l
+ E
n 
K
s.l
)] R
s.l
, 
bu erda, S
p.ch
- 1 tonna qayta ishlangan cho‘yanni tannarhi, so‘m. 
S
s.l
- 1 tonna po‘lat temir-tersagini qayta eritish uchun yig‘ishga va 
tayyorlashga ketgan sarf xarajat, so‘m; 
K
p.ch
- aloqador sohalarni hisobga olgan holda, 1 tonna qayta ishlangan 
cho‘yanni solishtirma kapital xarajatlari, so‘m; 
K
s.l
- 1 tonna po‘lat temir tersagini qayta ishlashga sarf bo‘lgan solishtirma 
kapital xarajatlar, so‘m; 
l
s.l
- po‘lat temir tersagi va qayta ishlangan cho‘yanni metallurgik narhini, 
qiymatini ekvivalentlik koeffiseinti; 
R
s.l
- po‘lat temir-tersak resurslari, tonna; 
E
n
- normativ ekvivalent, 0,01 ga teng. 
Hisob-kitoblarni soddalashtirishda hatolikka yo‘l qo‘yiladi: 
l
s.l
= S
s.l
/ S
p.ch
, 
bu erda, S
s.l
- 1 tonna po‘lat temir tersagini sotish narhi, so‘m; 
S
p.ch
- 1 tonna qayta ishlangan cho‘yanni narhi, so‘m; 
Cho‘yan temir-tersaklarini ishlatishdagi iqtisodiy effektivlik quyidagi 
formuladan topiladi: 
E = [S
l.ch
× l
ch.l
- (S
ch.l
+ E
n 
K
ch.l
)] R
ch.l
, 
bu erda, S
l.ch 
- 1 tonna quyilgan cho‘yanni narhi, so‘m, 
l
ch.l 
- cho‘yan temir tersagi va quyish cho‘yanni metallurgik narhini qiymatini,
E
n 
- ekvivalentlik koeffisenti normativ koeffisenti 0,15 ga teng, 

---

59 
K
ch.l 
- 1 tonna cho‘yan temir tersagini yig‘ishga va tayyorlashga ketgan sarf 
harajat, 
K
ch.l
- tonna qayta ishlangan cho‘yan temir-tersagini solishtirma kapital 
xarajatlari, so‘m, 
R
ch.l
- cho‘yan temir-tersak resurslari, t. 
Hisob kitobni soddalashtirish uchun quyidagini qabul qilamiz: 
l
ch.l
= S
ch.l
/S
l.ch
, 
bu erda, S
ch.l 
- 1 tonna cho‘yan temir-tersagini narhi, so‘m. 
S
l.ch 
- 1 tonna quyilgan cho‘yanni narhi, so‘m. 
Qora metall temir-tersak va chiqindilarini ishlatishdagi yillik iqtisodiy 
effektivligi po‘lat va cho‘yan temir-tersaklarini ishlatishdan olingan qiymatlari 
yig‘indisidan hisoblanadi.