O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. A. Omonov, T. M. Qoraliev

1.4. Pulning funksiyalari
Pulning mohiyati uning funksiyalarida yanayam yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Pul iqtisodiy kategoriya sifatida nechta funksiyani bajarishi iqtisodchi olimlar, nazariyachilar va iqtisodchilar o‘rtasida juda uzoq davrdan buyon tortishuvlarga sabab bo‘lib kelmoqda.

Iqtisodiyotni markazdan boshqarish sharoitida nashr etilgan adabiyotlarda, pul beshta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi va jahon puli funksiyalarini bajarishi ta’kidlanadi.

Iqtisodiyotni boshqarishning bozor munosabatlari joriy etilgan mamlakatlar iqtisodiy adabiyotlarida, pul uchta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalarni bajarishi bayon etiladi.

P.Samuelson Aristotelning ta’limotlariga tayangan holda pul faqat ikkita, ya’ni ayirboshlash vositasi, baho mashtabi birligi yoki o‘lchov hisobi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi¹⁶.

Angliya – amerika iqtisodchi olimlari pulning uchta funksiyasi (muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va jag‘arma vositasi) mavjudligini e’tirof etishadi¹⁷. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbelllar pul muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va jamg‘arma vositasi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi¹⁸.

Nemis iqtisodchi olimi K.Knis (1821 – 1898) pulning to‘rtta ya’ni, qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalarini e’tirof etadi.

S.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenzilar ham pulning to‘rtta funksiyalarini bajarishlarini e’tirof etib, ularni quyidagi ketma – ketlikda amal qilishini ta’kidlaydi: birinchisi – muomala vositasi va to‘lov vositasi, ikkinchisi – o‘lchov hisobi, uchinchisi – qiymatni saqlash vositasi, to‘rtinchisi – kechiktirilgan to‘lovlarni o‘lchovi¹⁹.

K.Marks pulning funksiyalari konsepsiyasida uni uchta funksiyasi mavjudligini ta’kidlaydi. U pulning funksiyalarini quyidagi ketma – ketlikda ifodalaydi. Birinchisi – qiymat o‘lchovi, ikkinchisi – muomala vositasi, uchinchisi – moliyaviy pul. K.Marksning pulning uchinchi funksiyasi ayrim iqtisodchilar tomonidan jamg‘arma vositasi, to‘lov vositasi va jahon puli kabi vazifalarini bajarishi mumkinligini ilgari suriladi²⁰.

Rossiyalik iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin²¹, professor V.A.Щegorsova²², professor V.V.Ivanov va professor B.I.Sokolovlar²³ tahrirlari ostida chop etilgan “Pul, kredit va banklar” darsliklarning barchasida pul beshta funksiyani bajarishi e’tirof etiladi.

O‘zbekistonlik iqtisodchi, professor Sh.Z.Abdullaeva pul to‘rtta funksiyani bajarishini, ular qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalari ekanligini ta’kidlaydi²⁴.

Professor O.Yu.Rashidov tahriri ostida chop etilgan “Pul, kredit va banklar” darsligida pul beshta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi va jahon puli vazifalarini bajarishini ta’kidlanadi²⁵.

Ko‘rinib turibdiki, pulning funksiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlarning fikrlari turlicha bo‘lib, birinchi guruh olimlar pulni beshta funksiyasi mavjudligini ta’kidlashsa, ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar uning to‘rtta funksiyani bajarishini e’tirof etadi. Uchinchi guruh iqtisodchi olimlar, asosan anglo – amerikaliklar uni uchta funksiyani bajarishini bayon etadi. Hatto ayrim iqtisodiy adabiyotlarda pulni oltita funksiyani bajarishi qayd etilib, oltinchi funksiya sifatida baho masshtabi ekanligini isbotlashga urinishadi²⁶.

Iqtisodchi olimlar pulning funksiyalari haqida turlicha talqin etishiga quyidagilar sabab bo‘ladi. Bir guruh iqtisodchi olimlar, pulning funksiyasini zamonaviy sharoitda uning xossalaridan kelib chiqib bayon etadi, boshqa guruh olimlar esa turli mamlakat olimlarining pulni funksiyalari xususidagi fikrlariga tayangan holda unga talqin beradi. Yana boshqa guruh iqtisodchi olimlar esa pulning funksiyalarini ta’riflashda uning tarixan vujudga kelishi bilan bog‘liq voqelik va nazariyalarga tayanadi.

Pulning funksiyalari xususida fikr yuritganda uning asl (haqiqiy pul) qiymatiga ega bo‘lgan va asl qiymatiga ega bo‘lmaganligi (o‘rinbosar pullar) ga e’tibor qaratish lozim. Chunki muomalada asl qiymatga ega bo‘lgan pullar to‘lov vositasini bajarganda ularda pulning barcha funksiyalari namoyon bo‘ladi va aksincha. Asl qiymatga ega bo‘lgan pullar sifatida qimmatbaho metallar oltin va kumushni, kredit pullarni va 100 foiz oltin bilan ta’minlangan pullarni qayd etish mumkin. Asl qiymatga ega bo‘lmagan pullarga qog‘oz pullar, oltin asosiga ega bo‘lmagan kredit pullar kiradi.

Haqiqatda ham qimmatbaho metallar to‘lov vositasini bajargan paytda ular pulning barcha funksiyalarini bajargan. Qimmatbaho metallar o‘rnini qog‘oz pullar egallagandan so‘ng, qog‘oz pullarning inflyatsiyaga uchrashi natijasida ular pulning barcha funksiyalarini bajarmay qo‘ydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yuqorida ko‘rib chiqilganidek, vaqt o‘tishi bilan pulning funksiyalari haqida turli qarashlar vujudga kela boshladi.

Pulning funksiyalari xususidagi fikrlarga tayanib, pul to‘rtta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalarini bajaradi degan fikrga keldik.

Pulning qiymat o‘lchovi funksiyasi asosan tovarlar qiymatini baho shaklida aks ettirish orqali namoyon bo‘ladi. Pulning qiymat o‘lchovi barcha tovarlar uchun umumekvivalent vositasi sifatida ularning qiymatini o‘lchaydi. Barcha tovarlarning qiymati pul o‘lchovi vositasi, ya’ni baho masshtabi, dastlabki bosqichda hukumat tomonidan o‘rnatiladi. Masalan, metr o‘lchovi bilan uzunlikni, kilogramm o‘lchovi bilan og‘irlikni o‘lchagan kabi, pulning qiymat o‘lchovi funksiyasi bilan barcha tovarlarning qiymati o‘lchanadi.

O‘zbekistonda qiymat o‘lchovi bevosita milliy valyuta «so‘m», AQShda dollar, Yevropa ittifoqiga a’zo mamlakatlarda yevro, Buyuk Britaniyada funt sterling, Yaponiyada iena qiymat o‘lchovi vositasi hisoblanadi.

Pulning inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan paytda uning qiymat o‘lchovi funksiyasining amal qilishi bir qadar chegaralanadi. Masalan, 1939 yildan 1949 yilgacha Yaponiya ienasining inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lganligi uchun ko‘pchilik yapon savdogarlari tovarlarning bahosini belgilashda, ayrim hollarda savdo sotiqni ham AQSh dollarida amalga oshirganlar. Chunki AQSh dollarining qiymat o‘lchovi ienaga nisbatan bir necha barobar mustahkam va barqaror bo‘lgan. Shuning uchun, Yaponiyada 1939 – 1949 yillarda barcha tovarlar bahosi ikkita narxda, dollar va ienada yuritilar edi. Ayni paytda, ienada belgilangan tovarlar bahosi oshib borish tendensiyasiga ega edi, dollarda esa baholar dastlabki holatidan o‘zgarmasdan qolgan.

Hukumat mamlakatda pul islohotini amalga oshirish orqali pulning qiymat o‘lchovini o‘zgartirishi mumkin. Pul islohoti – muomaladagi pul massasini kamaytirish orqali, uning joriy qiymat o‘lchovidan boshqasiga o‘tishdir. 1944 – 1952 yillarda Yevropa mamlakatlarida 24 martadan ortiq pul islohotlari amalga oshirilgan.

Sobiq ittifoq davrida rubl kuchli inflyatsiyaga uchramagan va iqtisodiyot nisbatan barqaror darajaga ega bo‘lgan bo‘lsada, 1961 yilda mamlakatda pul islohati amalga oshirilgan. Hukumat muomalada mavjud bo‘lgan rubllarni yangi chiqarilgan rubllarga 1/10 nisbatda pul islohotini amalga oshirgan. O‘sha davrda o‘tkazilgan pul islohotining asosiy maqsadi mamlakatdagi hufyona iqtisodiyotning ulushini kamaytirish va baho masshtabini pasaytirishga qaratilgan bo‘lib, hufyona iqtisodiyot ishtirokchilari eski rubllarni to‘lig‘icha yangi banknotalarga almashtira olmaganligi natijasida iqtisodiy jihatdan zarar ko‘rgan va baho masshtabi 10 martaga kamaygan.

Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, pul qiymat o‘lchovi funksiyasini bajarishda haqiqiy real pullarning fizik ishtirok etishi lozim bo‘lmaydi. Bu funksiyani xayoliy pullar bajaradi. Tovarlar qiymatini o‘lchashda unga ketgan ijtimoiy zaruriy mehnatni qoplash va real pullarni yaratishga ketgan mehnat taqqoslanadi. Albatta tovar qiymati va uning bahosi o‘rtasida farq bo‘ladi. Chunki, baho bilan tovar qiymatining puldagi ifodasining bahosiga unga bo‘lgan talab ta’sir etadi.

Pulning muomala vositasi bozor ishtirokchilari o‘rtasida tovarlarni oldi – sotdisi va xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida namoyon bo‘ladi. Ushbu jarayonda pul vositachi rolini bajaradi.

Pulning muomala vositasi funksiyasini bajarishining bir sharti mavjudki, u ham bo‘lsa, tovarlarni sotib olish va xizmatlarni ko‘rsatish uchun to‘lov bir vaqtda amalga oshiriladi. Pulning ushbu funksiyasini bajarishda bevosita naqd pullar ishtirok etishi talab etiladi.

Ayirboshlash jarayonida tovarlar bir marta qatnashib muomala maydonini tark etsa, pul muomala vositasi funksiyasi yordamida ushbu jarayonga qayta – qayta kelaveradi. Iqtisodiyotda pulning banklar orqali aylanish tezligi qancha yuqori bo‘lsa, tovarlarni sotib olish uchun muomalaga zarur bo‘lgan pul massasiga talab shuncha pasayadi.

Pulning muomala vositasi funksiyasi o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etayotgan tomonlarning faoliyati ustidan nazorat vositasi sifatida maydonga chiqadi. Markazdan rejalashtirish davrida pulning muomala vositasi bir muncha chegaralangan edi. Natijada, odamlarning qo‘lida naqd pullar bo‘lishiga qaramasdan o‘zlari istagan tovarlarni sotib ololmasdi yoki sotib olishga imkoniyat bo‘lmagan.

Pulning muomala vositasi funksiyasida pul va tovar hamda xizmatlarga harakati bir zamon va makonda amalga oshiriladi. Pulning muomala vositasining haqiqiy real pullar ularning muomaladagi belgilari (qog‘oz, kredit va elektron ko‘rinishidagi pullar) bajaradi.

Tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda, ular uchun to‘lov kechiktirib amalga oshirilgan barcha holatlarda pul to‘lov vositasi funksiyasini bajaradi. Demak, sotilgan tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar to‘lov jarayonida uzilish bo‘lmasa, pul muomala vositasini bajaradi, agar ushbu jarayon ma’lum davrga uzilishi, ya’ni to‘lov kechikkan holatlarning barchasida, pul avtomatik tarzda, o‘zining to‘lov vositasi funksiyasini bajaradi.

Pulning to‘lov vositasi funksiyasi asosan quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi;

– jami ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlashda;

– davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va qayta taqsimlashda;

– kredit muassasalari ssuda va investitsiya operatsiyalarini bajarganda kredit va investitsiya pullarini qaytarish va foiz to‘lovlarini to‘lashda;

– korxona va tashkilotlar o‘z xodimlariga ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag‘larni to‘lashda;

– va boshqa holatlarda.

Pulning to‘lov vositasi funksiyasi amal qilgan sharoitda naqd pullarning ishtirokiga zaruriyat bo‘lmaydi, barcha operatsiyalar bank hisobraqamlarida biridan ikkinchisiga o‘tkazish orqali amalga oshiriladi.

Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda chop etilgan adabiyotlarda, pulning to‘lov vositasi funksiyasi, uning alohida funksiyasi sifatida e’tirof etilmaydi. Pulning ushbu funksiyasi uning muomala vositasi funksiyasi bilan hamoxong tarzda o‘rganiladi. Pulning ikkita funksiyasi bir – biriga qo‘shib o‘rganilganda «…pul tovarlar va xizmatlarning to‘lovi va qarzlarning to‘lov vositasi»²⁷ tarzida ta’kidlanadi.

Nazarimizda, rivojlangan mamlakatlar iqtisodchilari tomonidan pulning to‘lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini bir – biriga qo‘shib yuborilishi natijasida, uning to‘lov vositasi funksiyasini e’tirof etilmasliklari maqsadga muvofiq emas.

Pul o‘zining muomala va to‘lov vositasi funksiyalarini bajarmagan vaqtda jamg‘arma funksiyasini bajaradi. Demak, pullar pul oboroti jarayonida tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning muomala vositasi sifatida namoyon bo‘lmaganda, shuningdek, oldindan ko‘rsatilgan xizmatlar va sotib olingan tovarlar uchun to‘lov vositasi vazifasini bajarmagan paytlarda jamg‘arma funksiyasini bajaradi. Agar, jamiyatda yuz berayotgan iqtisodiy munosabatlar va aholining ijtimoiy – iqtisodiy faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, pul asosan jamg‘arma vositasi funksiyasini bajarayotganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin.

Pulning jamg‘arma vositasi funksiyasi aholining vaqtincha foydalanmasdan kishilar o‘zi bilan olib yurganda yoki uyda saqlaganda, bankning omonat hisobvaraqlarida saqlanishi, shuningdek, barcha turdagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning naqd pul ko‘rinishida kassada saqlanadigan vaqtincha bo‘sh mablag‘lari va bank hisobvaraqlarida naqd pulsiz ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.

Qog‘oz pullar faqat real daromad keltirgandagina jamg‘armaligi tushuniladi. Omonotga qo‘yilgan bu pullar real daromad keltirsagina jamg‘arma hisoblanadi. Uyda saqlangan pullar boylik orttirish vositasi bo‘ladi. Pul xazina to‘plash vositasi bo‘lishi uchun ular real qiymatga ega bo‘lishi shart, ya’ni haqiqiy oltin pul (tanga)lar xazina to‘plash vazifasini bajarishlari mumkin.

Pulning jamg‘arma funksiyasi kredit muassasalarida iqtisodiy jihatdan muhim vazifani bajaradi. Kredit muassasalari jamiyat miqyosidagi vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larni (naqd va naqdsiz pul ko‘rinishida) ma’lum shartlar asosida o‘zida jamlab, ushbu mablag‘larga ehtiyoji bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarga to‘lovlilik, maqsadlilik va qaytarishlik asosida kredit berishda mamlakatda jami ijtimoiy mahsulotni ko‘paytirishda pulning jamg‘arma funksiyasidan foydalanadi.

Iqtisodiyotda yuqori inflyatsiya darajasi pulning aholi qo‘lidagi va kredit muassasalarida jamg‘arma vositasi funksiyasini bir qadar chegaralaydi. Aholi o‘zining vaqtincha pul mablag‘larini banklarda va uyda saqlashdan ko‘radigan iqtisodiy samaradorligi past bo‘lishi, iqtisodiyotda tovarlarning bahosini kundan kunga o‘sib borish tendensiyasiga ega bo‘lgan sharoitda, ushbu, pullarni qimmatbaho metallarni, ko‘chmas mulk va xorijiy valyutalarni sotib olishga sarflaydi. Buning natijasida, mamlakat Markaziy banki tomonidan olib borilayotgan pul – kredit siyosatining samarasi ko‘zlangan maqsadga erishish imkoniyatini bermaydi.

Pulning jamg‘arma funksiyasining ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarni ta’minlash lozim:

– omonatchilarning kredit muassasalarda saqlanayotgan pul mablag‘laridan iqtisodiy manfaat ko‘rish, istagan paytda to‘liq va zudlik bilan qaytarib olish imkoniyatini ta’minlanganligi;

– qo‘yilgan mablag‘larning kafolatlanganligi (sir saqlanishi, iqtisodiy barqarorligi, to‘liq qaytarilishi);

– risk darajasining pastligi.

Pulning funksiyalari bir – biriga bevosita bog‘liq bo‘lib, ular doimo bir – birini to‘ldirgan holda iqtisodiyotda harakatda bo‘ladi.

Ba’zi iqtisodiy adabiyotlarda pulning “jahon puli” funksiyasi to‘g‘risida ta’kidlanadi. Hozigi davrda erkin almashuvga ega bo‘lgan pullargina “jahon puli” bo‘lishi mumkin. Lekin bugunki kunda ham oltin zaxiralar (quyma shaklda) jahon pulining xarid qilish uchun rezer valyuta vazifasini bajaradi.