O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. A. Omonov, T. M. Qoraliev

14.2. Markaziy bankning mustaqilligini aniqlovchi

indekslar va ularning tavsifi
Iqtisodiy adabiyotlarda Markaziy bankning mustaqilligi tushunchasi turli iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha talqin etilgan.

Massachusets texnologiya universiteti professori Stenli Fisherning fikriga ko‘ra, Markaziy bank mustaqilligining 2 turi mavjud:

instrumentlarni tanlashdagi mustaqillik;

maqsadlarni tanlashdagi mustaqillik.

V. Grilli 1991 yilda fanga Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi tushunchasini kiritdi. Uning fikriga ko‘ra, Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi – bu Markaziy bank rahbariyatini tayinlash jarayonini hukumatdan mustaqilligidir.

Ammo hozirgi davrda Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi nafaqat Markaziy bank rahbariyatini tayinlash jarayonidagi mustaqillikni, balki pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi mustaqillikni ham o‘z ichiga oladi.

Ko‘pchilik iqtisodchi olimlar – (Maskiandaro, Tabellini, sukerman, Eyffinger, Shennaev va boshq.) tomonidan Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligini mavjudligi e’tirof etilgan.

Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi – bu Markaziy bankning o‘z ixtiyoridagi mablag‘lar va instrumentlardan foydalanishda hukumatdan va davlat boshqaruv organlaridan mustaqilligidir.

Markaziy bankning mustaqilligini belgilovchi indekslar:

• 
  Sukerman indeksi;
  
• 
  GMT (Grilli, Maskiandaro va Tabellinilar omonidan asos solingan) indeksi;
  
• 
  Eyffinger–Shaling indeksi;
  

Sukerman indeksi mustaqillikni tavsiflovchi 4 ta guruhga bo‘lingan 16 ta ko‘rsatkichlarni o‘zida mujassamlashtiradi.

1. 
   Kadrlar siyosatini mustaqilligi;
   
2. 
   Pul-kredit siyosatini ishlab chiqish;
   
3. 
   Uning maqsadlari va davlat budjetini moliyalashtirishni chegaralash;
   

Har bir 16 ta ko‘rsatkich 0 dan 1 gacha belgilanishi mumkin.

GMT indeksi 2 qismdan iborat bo‘lib, MBning siyosiy va iqtisodiy mustaqilliligini belgilaydi. Har bir qism o‘zida indekslarni aks ettirib faqat 2 ta ko‘rsatkich bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda GMT indeksi MBning mustaqililigini baholash uchun ko‘plab ishlatilayotgan indeksdir, chunki uni hisoblash uchun yetarli ma’lumotlarni olish mumkin bo‘ladi

GMT indeksi bo‘yicha Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi 8 ta mezon bo‘yicha baholanadi:

1. Markaziy bank rahbari Hukumatning aralashuvisiz tayinlanadi.

2. Markaziy bank rahbari 5 yildan ortiq muddatga tayinlanadi.

3. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi a’zolari Hukumatning ishtirokisiz tayinlanadi.

4. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi bankni 5 yildan ortiq boshqaradi.

5. Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashida Hukumat vakillarining majburiy ishtirokiga zaruriyat yo‘q.

6. Pul-kredit sohasida qabul qilingan qarorlarni Hukumat tomonidan ma’qullanish zaruriyatining yo‘qligi.

7. Markaziy bankda qonun bo‘yicha ustuvor maqsadlardan biri sifatida mamlakatda baholar barqarorligini ta’minlash majburiyati bo‘lishi kerak.

8. Markaziy bank Hukumat bilan qarama-qarshilikka borib qolganda, uning pozitsiyasini kuchaytirish imkonini beradigan qonunchilik me’yorlarining mavjudligi.

GMT indeksi bo‘yicha Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi 7 ta mezon bo‘yicha baholanadi:

1. Hukumatga avtomatik tarzda kreditlar berish jarayonining mavjud emasligi.

2. Markaziy bank kreditlari Hukumatga bozor stavkalarida beriladi.

3. Markaziy bank kreditlari Hukumatga ma’lum muddatga beriladi.

4. Kreditlar Hukumatga cheklangan miqdorda beriladi.

5. Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarining birlamchi ishtirokchisi hisoblanmaydi.

5. Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarining birlamchi ishtirokchisi hisoblanmaydi.

6. Markaziy bank o‘zining foiz stavkalari mustaqil, Hukumat bilan kelishmasdan, o‘rnatadi.

7. Markaziy bank bank sektorini nazorat qilish yuzasidan javobgardir. (Bu holatda GMT indeksi asosida MB ga 2 ball o‘zlashtiriladi yoki boshqa davlat organi bilan birgalikda amalga oshirilsa 1 ball qo‘yiladi).

Har bir mezon 2 ta o‘lchamga ega, ya’ni 0 va 1 ball bilan baholanadi.

0 – mustaqillik darajasi past;

1 – mustaqillik darajasi yuqori.

Siyosiy va iqtisodiy mustaqillik indekslari bo‘yicha to‘plangan ballar qo‘shilib, umumiy mustaqillik indeksi aniqlanadi.

Umumiy mustaqillik indeksining eng yuqori darajasi 15 ballga teng.

Shundan:

siyosiy mustaqillik – 8 ball

iqtisodiy mustaqillik – 7 ball.