O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirlig urganch davlat universiteti fizika-matematika fakulteti 191-fizika guruhi talabasi Raxmanov Shohruhning Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi fanidan kurs ishi mavzu

2.3. Kosmik zarralarning Yer atmosferasidan o‘tish jarayoni.
Ikkilamchi kosmik zarralarni hosil bo‘lishi jarayoni magnit maydoni ekranidan o‘tgan birlamchi kosmik zarralarni Yer atmosferasida birinchi to‘qnashuvlaridan boshlab vujudga keladi. Yuqori energiyali kosmik zarralarni atmosfera muhiti bilan ta’sirini asosiy xususiyatlaridan biri bos hqarish effekti bo‘lib, bu effektga ko‘ra birlamchi zarrachani energiyasini taxminan yarmi xuddi shunday tabiatli ikkilamchi zarrachada qolishidir. Nuklonlarning atmosfera muhiti yadrolari bilan o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘lgan zaryadli mezonlar ke yinchalik bo‘linib yoki boshqa atmosfera muhiti yadrolari bilan to‘qnashib ikkilamchi kosmik zarralarni myuonli komponentasini hosil qilsa, tug’ilgan neytral pionlar bo‘linib elektron – fotonli komponentasini hosil qiladi.
Yer atmosferasining qalinligi, unda o‘nlab ketma -ket yuqorida qayd etilgan to‘qnashishlar bo‘lish uchun yetarlidir. Natijada ikkilamchi zarralar dastasi hosil bo‘ladiki, ular katta maydonlarda taqsimlanadi shuning uchun ularga keng atmosfera yog’dusi deyiladi.
Yadro kaskadining asosiy xususiyatlaridan biri shundan iboratki, bunday jarayon natijasida hosil bo‘lgan ikkilamchi zarralar oqimlari o‘zaro kuchsiz bog’langandir. Hosil bo‘lgan zarralar oqimlari bir – biriga kosmik nurlarning nuklonlar komponentasi orqali bog’liqdir. Kosmik nurla rning nuklonli komponentasi boshqa barcha komponentalarga o‘z hissasini qo‘shgan bo‘ladi.Atmosferada pionlar nuklonlarni deyarli hosil qilmaydi. Elektron – fotonli komponenta esa adronlarni (fotonlarni hosil bo‘lishi jarayoni va juft myuonlarni hosil bo‘ lish jarayonidan tashqari) hosil qilmaydi. Ko‘pchilik hollarda qayd qilingan zarra qanday birlamchi zarraga mansub ekanligini aniqlash deyarli mumkin emas. Bitta kosmik zarraning Yer atmosferasidan o‘tish jarayonida hosil bo‘lgan ikkilamchi zarralar, katta maydonlarga sochilib ketishini tushunish qiyin emas. Bunday zarralar oqimini bitta detektor yordamida qayd qilish mumkin emas. Shuning uchun GEV energiya intervalida, kosmik zarralarning komponentalari alohida – alohida o‘rganiladi.
Juda katta energiya oblastlarida yadroli elektromagnit kaskad jarayoni natijasida, juda ko‘p zarralardan (10 minglardan, milliardgacha) tashkil topgan zarralar hosil bo‘ladiki, ularni qayd qilishda turli detektorlar sistemasidan tashkil topgan keng atmosfera yog’dusi qurilmalari dan foydalanadilar. Bunday detektorlar kompleksi keng atmosfera yog’dulari qurilmasidan foydalanib, birlamchi zarralarni energetik spektri,yadroviy tarkibi, burchak bo‘yicha taqsimlanishi funksiyalari va boshqa xarakteristikalari qayd q ilinmoqda. Birlamchi kosmik nurlarning bunday xarakteristikalarini bilish astrofizikani birlamchi kosmik nurlarni paydo bo‘lishi va kosmik fazoda tarqalishi muammosini hal etishda katta ahamiyatga egadir.

Xulosa
Men o‘zimga berilga mavzu “Kosmik nurlar” mavzusida kurs ishi yozish jarayonida kosmik nurlarning xususiyatlarini va tabiatini o‘rganish bilan bir qatorda kosmik nurlarning kosmik fazoda, Yer atmosferasida, Yer ichida vujudga kelish jarayonlarini ham organdim‘
Kosmik fazodan yerga keladigan juda katta energiyali zarralar oqimi kosmik nurlar hisoblanar ekan.
Kosmik nurlar tarkibida energiyasi 10^-3 dan 10¹¹ GeV energiya intervalida yotgan zarrachalar qayd qilingan bo’lib, to‘la energiya intervalida yotgan zarralarni birdaniga qayd qilishi mumkin bo‘lgan qurilma hali mavjud emas.
Kosmik zarralar manbadan chiqib Yerga yetib kelguncha bo‘laklarga bo‘linadi, ya’ni fragmentasiyalanadi. Fragmentasiya natijasida shunday yadrola r paydo bo‘ladiki (Li , Be , B va g’ayralar), ular manbada juda kamdir. Masalan, L gruppasiga kiruvchi yadrolar M gruppasiga kiruvchi yadrolarga ko‘ra manbada 10⁶ marotiba kamdir.
Kosmik nurlar kimyoviy tarkibini asosiy xususiyati uning energiyaga bog’liqligidir. Energiya oshishi bilan ikkilamchi yadrolar hissasi, masalan, Li, Be, B, N va zaryadi intervalda yotgan yadrolarning hissasi kosmik nurlar tarkibida kamayib boradi.
Kosmik nurlarning energetik spektrini turli metodlar bilan o‘lchanishi esa ularni turli xususiyatlarini aniqlab berdi. Kosmik nurlar energetik spektrini xususiyati energiya oshishi bilan zarralar intensivligini keskin kamayib borishidir.