O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirlig urganch davlat universiteti fizika-matematika fakulteti 191-fizika guruhi talabasi Raxmanov Shohruhning Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi fanidan kurs ishi mavzu

2.2. Kosmik nurlarning energetik spektri
Kosmik nurlar tarkibida energiyasi 10^-3 dan 10¹¹ GeV energiya intervalida yotgan zarrachalar qayd qilingan. To‘la energiya intervalida yotgan zarralarni birdaniga qayd qilishi mumkin bo‘lgan qurilma hali mavjud emas.
Mavjud bo‘lgan qurilmalar turli energetik intervaldagi zarralarni qayd qila oladi. Birinchi marotiba kosmik zarralarni energetik spektrini o‘lchashga asoslangan qurilma, kosmik nurlarni geomagnit effektini o‘rganishga asoslangan, bu metod yordamida energiyasi o‘nlab GeV -ga teng bo‘lgan zarralar qayd qilingan.
Energiyasi 10 dan 10⁶ GeV-gacha bo‘lgan zarralarni energetik spektri Yerning sun’iy yo‘ldoshlarida o‘rnatilgan ionizasion kalorimetrlar yordamida o‘lchangandir.
Energiyasi 10⁶ GeV dan katta bo‘lgan zarralarni intensivligi juda pastligi sababli bunday zarralarni qayd qilishga mo‘ljallangan qurilmalar katta texnik qiyinchiliklarga uchraydi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bunday zarralarni qayd qilishda ham kalorimetrik metodga yaqin bo‘lgan metodlardan foydalanish mumkindir.Gap shundaki, kosmik zarralarning yadroviy ta’siri chopish masofasi va radiasion uzunlik quyidagicha bog’langan: shuning uchun keng atmosfera yog’dulari kaskad chiziqlarining qo‘shilishida hosil bo‘lgan va atmosferaning biror sathida o‘lchangan zarralar soni birlamchi zarraning energiyasiga proporsional bo‘ladi. Isbotlanishicha, keng atmosfera yog’dusining Cherenkov nurlanishini to‘la oqimi birlamchi zarra energiyasi bilan bir qiymatli bog’liqdir. Atmosferaning berilgan sathida Cherenkov nurlanishini to‘la oqimini o‘lchab, energiyani katta aniqlik bilan topish mumkindir.
Kosmik nurlarning energetik spektrini turli metodlar bilan o‘lchanishi ularni turli xususiya tlarini aniqlab berdi. Kosmik nurlar energetik spektrini xususiyati energiya oshishi bilan zarralar intensivligini keskin kamayib borishidir. 10 dan 10⁶ GeV energiya intervalida integral intensivlik (energiyasi berilgan energiyadan katta bo‘lgan zarralar soni) qariyb 50 marotiba kam bo‘ladi.
Kosmik zarralar energetik spektrini maxsus masshtabda chizib uni qiyaligini o‘zgarishini yaqqol ko‘rsatish mumkindir. U holda energiyasi 10⁶GeV-dan kichik bo‘lgan zarralarni spektri koordinat sistemasini absissa o‘qiga parallel bo‘ladi. 1 -rasmda, bu o‘qish kitobining avtorlari tomonidan Samarqand keng atmosfera yog’dusi qurilmasi yordamida aniqlangan energetik spektr ko‘rsatilgan.

1-rasm.Birlamchi kosmik nurlarning eV energiya
intervalidagi energetic spektri