Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

substrat»
(lot. – toʻshama, 
negiz) tushunchasi yaqin turadi, deb qaraladi. Substrat borliqning eng quyi va 
asosiy qatlami sifatida tushuniladi.Qadimgi atomistik ta‘limotlarda atomlar 
ana shunday asos hisoblangan. Har qanday substrat muayyan vujudga kelish 
jarayonining oʻziga xos xususiyatini ifodalaydi. Hozirgi talqinda, ma‘lum 
fizik jarayonlarning substrati sifatida elementar zarralar va fundamental 
(kuchli, kuchsiz, elektromagnit va gravitatsion) oʻzaro ta‘sirlar amal qiladi. 
Turli moddalarning hosil boʻlish va oʻzgarish jarayonlarida oʻzining barqaror 
holatini saqlab qoluvchi atomlar kimyoviy jarayonlarning substrati sifatida 
namoyon boʻladi. Elementar «hayot birliklari» sifatida amal qiluvchi nuklein 
kislotalar (DNK va RNK) va oqsil moddalarning molekulalari biologik 
jarayonlar substrati boʻlib xizmat qiladi. Barcha ijtimoiy oʻzgarishlar 
zamirida maqsadga muvofiq faoliyati mavjud boʻlgan inson ijtimoiy hayot 
substrati hisoblanadi. 
Materiya tushunchasining vujudga kelishi va uning funksiyalari. 
―
Materiya‖ ata‘masi lotincha 
materia
soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, modda 
degan ma‘noni anglatadi. Shunga qaramay, falsafa tarixida ―materiya‖ 
tushunchasining mazmuni bir necha marta oʻzgargan, tabiatshunoslikning va 
falsafaning rivojlanishiga muvofiq rivojlangan.
Hamma narsalarning asosi boʻlgan birinchi modda haqidagi tasavvur 
materiya bilan bogʻlangan. Materiya yuzaga keluvchi hamma narsalarning 
substrati sifatida namoyon boʻlgan.
Materiya haqidagi tasavvur shakllanishining quyidagi bosqichlari 
farqlanadi. 

---

166 
 
Birinchi bosqich 
antik falsafa
 davrini qamrab oladi
.
Falsafa tarixida materiya haqidagi dastlabki tasavvurlar «stixiyali 
materializm»deb ataladi.
Ushbu materializm oʻz rivojlanishining birinchi 
bosqichida tabiat hodisalarining Cheksiz rang-barangligiga asoslangan 
birlikni tabiiy hol, deb hisoblaydi va uning sabablarini muayyan moddiy, 
oʻziga xos narsadan izlaydi. 
Antik qarashlarga koʻra materiya – jismlar va 
narsalarning oʻzagini belgilovchi birlamchi materialdir. Masalan, qadimgi 
yunon faylasufi Fales suv oʻsimliklar, hayvonlar va odamlarga zarurligini 
qayd etib, suvni barcha narsalarning asosi deb e‘lon qilgan. Geraklit 
Quyosh, yulduzlar va boshqa jismlarni yaratuvchi olov hamma narsaning 
asosi deb hisoblagan.
Qadimgi yunon faylasuflari orasida Anaksimandr oʻzining materiya 
haqidagi fikr-mulohazalari bilan alohida ajralib turadi. Uning uchun materiya 
yoki birinchi modda sezish mumkin boʻlgan konkret jism emas, balki ayrim 
nomuayyan oʻzgaruvchi mohiyatga ega boʻlgan apeyrondir. Atomistlarda 
materiya tabaqalashgan substrakt koʻrinishini kasb etadi. 
Materiya‘ning birinchi ilmiy konsepsiyasini miloddan avvalgi V asrda 
qadimgi atomistlar (Demokrit va boshqalar) taklif qilgan.