Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

keng
va 
tor
ma‘nolarda talqin etish mumkin. Birinchi holda bu 
tushuncha bizni oʻrab turgan jamiki borliqni, butun dunyoni uning barcha voqea 
va hodisalari bilan: eng mayda elementar zarrachalardan tortib kosmik tizim va 
hayvonot olami hamda ijtimoiy hayotni oʻziga qamrab oladi. Bunday qarashda 
inson ham, jamiyat ham tabiatning bir boʻlagi hisoblanadi. 
«Tabiat» tushunchasini tor ma‘noda talqin etilganda, u inson va jamiyatni 
oʻrab turgan tabiiy sharoit, geografik muhitni anglatadi.Ularga: 1) iqlim; 2) 
joyning relefi; 3) suv resurslari, 4) erning hosildorlik darajasi; 4) oʻsimlik va 
hayvonlar dunyosi; 5) foydali qazilmalar va boshqa xom ashyo manba‘larining 
mavjudligi va boshqalar kiradi. (Ilova 7.4.) 
Darhaqiqat, jamiyatning oʻziga xosligi, unda qaror topgan ijtimoiy 
munosabatlar xususiyatlari, avvalo, u mavjud boʻlgan tabiiy muhitga bogʻliq, 
lekin faqat u bilangina belgilanmaydi. Shu bilan birga, bugungi kunga kelib, 
tabiat-jamiyat-inson oʻzaro aloqador boʻlgan yaxlit tizim sifatida qaralib, 
jamiyatning keyingi rivojiga sof tabiiy muhit emas, balki aynan shu tizimning 
holati kuchli ta‘sir qilishiga e‘tibor qaratilmoqda. 
Ma‘lumki, biosfera Erning hayot mavjud qatlami, degan ma‘noni 
anglatib, insoniyat evolyusiyasi ma‘lum bir vaqtgacha biosfera doirasida amalga 
1
O‗sha joyda. – B.216.

---

275 
oshgan. Lekin, inson tafakkuri rivojlanib borishi va insonning tabiatga ta‘siri 
natijasida uni bevosita oʻrab turgan olam sifat jihatdan oʻzgarib borgan. 
Bunday holat mutaxassislar tomonidan noosfera, deb ataladi. «Noosfera» 
tushunchasi yunon tilidan olingan - 
noos
«aql» degan ma‘noni anglatadi. 
Shunday qilib, etimologik jihatdan 
noosfera
– aql doirasiga oid tushunchadir. 
Bu tushuncha fransuz faylasufi eduard Lerua (1870–1954) va Per Teyyar de 
Sharden (1881–1955)lar tomonidan XX asrning 20-yillarida ilmiy muloqotga 
kiritilgan. Rus faylasufi V.I.Vernadskiy (1863–1945) tadqiqotlarida u yanada 
rivojlantirildi. Noosfera konsepsiyasi taraqqiyotining muhim ilmiy-falsafiy 
natijasi sifatida tabiat va jamiyatning 
koevolyusiya, 
ya‘ni oʻzaro bogʻliqlikda 
rivojlanish nazariyasi shakllangan. Texnik taraqqiyot natijasida ekologik 
inqirozning vujudga kelganligi tabiat va jamiyatning oʻzaro uzviy 
aloqadorligining yorqin timsolidir. Bunday inqiroz jamiyat hayoti va insoniyat 
kelajagi uchun jiddiy tahdid hisoblanib, uni bartaraf etish global, umumbashariy 
muammolar qatoriga kiradi.