O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziligi

 
 

---

14 
1.3. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari 
Globallashtirishning asosiy belgilari qanday? Ularga xalqaro mehnat 
taqsimoti xarakteridagi sifat o‘zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti 
sub'ektlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o‘sishini, global iqtisodiy 
jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni 
boshqarish tizimidagi o‘zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy 
tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o‘zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro 
iqtisodiy aloqalar xalqaro xo‘jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim 
shakliga aylanadi: hech bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan 
chambarchas bog‘lanmagan, mutlaq etarlilik tartibida mustaqil rivojlana 
olmaydi. 
Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal 
sur`atlar bilan kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan 
nazorat o`rnatish borasida raqobatning keskinlashuvida namoyon bo`ladi. Bu 
jarayonda davlatlar bilan bir qatorda transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham 
etakchi o`rin tutadi. 
Transmilliy korporatsiyalar — industrial rivojlangan davlatlarning global 
ahamiyatga ega bo`lgan ko`p funktsiyali milliy trest va kontsernlari, xalqaro 
firma, kompaniya va korporatsiyalari. “Trans” old qo‘shimchasi o‘z nomi bilan – 
TMK milliy chegaralardan tashqarida tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar va 
sotadilar; ular g‘oyalarni, didlarni, standart va texnologiyalarni butun dunyo 
bo‘ylab tarqatadilar; ular o‘z operatsiyalarini global miqyosda rejalashtiradilar, 
bunda o‘z milliy xarakterlarini saqlab qoladilar. Transmilliy kompaniyalar 
deganda ko‘pincha, o‘z ishlab chiqarish aktivlarini birdan ortiq mamlakatda 
nazorat qila oladigan kompaniyalar tushuniladi. Asos mamlakatlardagi bosh 
kompaniyalar qabul qiluvchi mamlakatlardagi sho‘'ba kompaniyalar va filiallarni 

---

15 
investitsiyalagan holda xorijiy aktivlarga ega bo‘ladilar. Investirlashtirishning 
bunday turi boshqaruv va nazorat huquqini inobatga oladi va to‘g‘ri xorijiy 
investitsiyalar sifatida ko‘rib chiqiladi. Bunga qarama-qarshi ravishda portfelli 
investitsiyalar nazorat huquqini bermaydi, ular odatda, daromad olish maqsadida 
pul bozorlari vositalarini va xorijiy qimmatli qog‘ozlarni xarid qilishni nazarda 
tutadi. 
Kompaniya agar faqatgina xorijda savdo qilsa yoki xorijiy firmalarning 
hamkorlari sifatida ishtirok etsa TMK hisoblanmaydi. Kompaniya uchun TMK 
maqomini olishning bir necha yo‘llari mavjud. Masalan, agar: 1) kompaniya 
xorijda bir necha affilyat yoki filiallarga ega bo‘lsa; 2) ular dunyoning ko‘pgina 
mamlakatlarida faoliyat yuritadilar; 3) xorijda olingan daromadlar ulushi yoki 
boshqa daromadlar barcha daromadlarga nisbatan yuqori bo‘lsa; 4) uning 
ishchilari, aktsionerlari va menejerlari ko‘pgina turli mamlakatlardan bo‘lishi 
kerak; 5) uning xorijiy operatsiyalari – bu nafaqat savdo, shuningdek ishlab 
chiqarish, tadqiqotlar, ishlanmalar ham bo‘lishi mumkin. 
Bundan 
tashqari, 
Xalqaro 
kompaniyalar 
statistikasi 
ko‘pgina 
murakkabliklarga duch keladi. Xususiy firma sifatida ular o‘z faoliyatlari haqida 
axborotlarni zo‘rg‘a beradilar, buning ustiga axborotlarning bir qismi berkitiladi. 
Xalqaro korporatsiyalarning izohida ham farqlar mavjud. Ular odatda, kamida 
ikki mamlakatdagi aktivlar ustidan nazorat qilish huquqiga ega firma sifatida 
aniqlanadi. Boshqa mualliflar esa xorijiy ishlab chiqarish hajmi kabi 
kriteriyaning ahamiyatini ta'kidlaydilar. Shu narsa aniqki, TMKni bir xilda 
aniqlash juda katta murakkabliklarni o‘zida mujassamlashtirgan, chunki 
transmilliy 
korporatsiyalarning 
tashkiliy 
tuzilmasi 
xalqaro 
iqtisodiy 
munosabatlardagi o‘zgarishlarga moslashgan holda doimiy ravishda o‘zgarib 
turadi. TMKlar bo‘yicha BMT komissiyasi o‘z vaqtida transmilliy 
kompaniyalarga quyidagicha ta'rif bergan: 
Bu kompaniyalar: 

---

16 
- yuridik shakli va faoliyat doirasidan qat'iy nazar ikki yoki undan ortiq 
mamlakat birligini o‘z ichiga oladi; 
- bir yoki undan ortiq rahbarlik markazlari orqali umumiy strategiyani 
amalga oshirish va kelishilgan siyosat yuritish imkonini beruvchi qarorlar qabul 
qilish tizimi doirasida operatsiyalarda o‘zib ketuvchi 
- alohida birliklari bir-biri bilan mulk orqali yoki ulardan biri yoki bir 
nechtasi boshqasining faoliyatiga, xususan, bilimlarni, rusurslarni va boshqasi 
bilan majburiyatlarni bo‘lishish kabi qandaydir boshqacha tarzda o‘zaro 
bog‘langan; 
Xalqaro korporatsiyalarning ikki ko‘rinishi farqlanadi: 
1. Transmilliy korporatsiyalar (TMK) – kapital bo‘yicha milliy (bosh 
kompaniya bir mamlakatga tegishli bo‘ladi) va faoliyat doirasi bo‘yicha xalqaro 
(investitsiyalar dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida amalga oshiriladi). 
2. Multimilliy korporatsiyalar (MMK) – kapital bo‘yicha ham, faoliyat 
doirasi bo‘yicha ham xalqaro bo‘lgan kompaniyalar (bosh kompaniya kapitali 
bir necha mamlakatlar kapitaliga tegishli, investitsiyalar ham dunyo bo‘ylab 
amalga oshiriladi). 
Ular faoliyati asosan ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlana boshlab, 
hozirgi davrda yirik TMKlar keng tashqi iqtisodiy ekspantsiya siyosatini 
yuritmoqda. Masalan, jahon miqyosidagi savdo hajmining qariyb uchdan ikki 
qismi TMK ulushiga to`g`ri keladi, dunyodagi patentlar, litsenziya va nou-
xaularning beshdan to`rt qismi ham ularga tegishli. Mutaxassislarning fikricha, 
2004-yilda er yuzida 64 ming atrofida TMKlar mavjud bo`lib, ularning dunyo 
bo`yicha 830 mingta filiallari faoliyat olib borgan. (Taqqoslash uchun raqamlarga 
murojaat etsak, 1939-yilda dunyo miqyosida 30 ta TMK bo`lgan bo`lsa, 1970-
yilda 7 mingtaga, 1976-yilda 11 mingtaga etgan). Dunyo miqyosida etakchi 
mavqega ega 100 ta eng yirik TMKlar xalqaro savdoning umumiy hajmidan 

---

17 
16%ni nazorat qiladi va bu TMKlarning uchdan bir qismi AQSHga to`g`ri keladi. 
XX asr so`ngida etakchi 100 ta TMKlarning chet ellardagi aktivlari 1,4 trln. doll. 
tashkil etdi. 
Ta`kidlash lozimki, zamonaviy TMKlarga xos bo`lgan xususiyat, bu “ikki 
andozalik” yondoshuvidir. Bir tomondan ular dunyo iqtisodiy makonining 
liberallashuvi va demokratlashuvidan manfaatdor bo`lsa, ikkinchi tomondan 
TMK ichida dunyoda mavjud erkin bozor qonuniyatlari ishlamaydi (bozor 
asosida emas, balki korporatsiya strategiyasidan kelib chiqib narxlar belgilanadi). 
Umuman, TMKlar faoliyati o`zlari joylashgan (ro`yxatdan o`tgan) davlat 
manfaatlari bilan mustahkam bog`langan bo`ladi. 
Yirik TMKlar ko`pgina mamlakatlarda faoliyat yuritib, ijtimoiy hayotning 
barcha sohalariga ta`sir etishga intiladi. Ayrimlari esa muayyan davlatlarning 
iqtisodiy va siyosiy nazoratidan butunlay xalos bo`lishga va birinchi galda, 
qanday yo`llar bilan bo`lmasin, o`z moddiy manfaatlarini himoya qilishga 
harakat qiladi. TMKlar va muayyan mamlakat hukumati o`rtasida ziddiyatlar 
vujudga kelgan hollarda ular mazkur mamlakatni tark etishib boshqasiga borib 
joylashadi. 
TMKlar 
faoliyatidan 
tashvishga 
tushgan 
jahon 
hamjamiyatini 
tinchlantirish uchun 70-80-yillar mobaynida BMT darajasida TMKlar faoliyatini 
izga solish, mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoya qilish 
maqsadida o`ziga xos ahloq kodeksini ishlab chiqishga urinishlar ko`p bo`lgan. 
Biroq, bu urinishlar TMK vakillarining qattiq zarbasiga duch keladi va 1992 yilda 
bu borada olib borilayotgan muzokaralar to`xtatiladi. 
Vaholanki, TMKlar faoliyatida ko`pgina, ayniqsa, rivojlanayotgan 
mamlakatlar iqtisodiyotida quyidagi salbiy holatlar namoyon buladi: 
- mamlakatning eskirgan va ekologik jihatdan xavfli texnologiyalar 
axlatxonasiga aylanib qolish extimoli; 

---

18 
- mamlakat sanoat ishlab chiqarishining eng rivojlangan segmentlari va 
ilmiy-tadqiqot tuzilmalari, istiqbolli mahalliy korxona va firmalarni egallab 
olinishi xavfi; 
- mahalliy kompaniyalarga nisbatan TMK manfaatlariga mos istiqbolli 
yo`nalishlarni tiqishtirilishi mumkinligi; 
- iqtisodiy yoki moliyaviy inqiroz yuz bergan hollarda korxonalarning 
yopilishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlikning kuchayishi; Bunday 
hollarda TMKlar sarmoyasini mamlakatdan olib chiqib ketishga harakat qiladi; 
Ma`lum bo`ladiki, TMKlar jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuvi, 
zamonaviy texnika va texnologiyalarning rivojiga hissa qo`shsada, milliy 
iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir etayotganidan ko`z yumib bo`lmaydi. 
Xulosa qilib aytganda, jahon xo`jaliklararo aloqalarida TMKlar ancha 
murakkab va jadal rivojlanib kelayotgan hodisadir. Urushdan keyingi g`arbiy 
Yevropa, Yaponiya va “yangi industrial mamlakatlar”ning bosib o`tgan yo`li 
shuni ko`rsatadiki, TMKlar bilan raqobatga dosh berish uchun milliy kapital faol 
tashqi iqtisodiy siyosat olib bora oladigan baquvvat moliyaviy va sanoat 
tuzilmalariga birlashmog`i lozim. 
Bitta partiyaning uzoq davr ustunligi kuzatilgan Yaponiya jamiyati ham 
ko‘p partiyaviy tizimga kiradi. SHuning uchun bu mamlakatdagi tizimni bir