O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim

deb
bog„lovchi so`zi 
uchun
ko`makchisi bilan ma‟nodosh sanaladi, 
shuning uchun bir-biri bilan erkin almashina oladi. 
Masalan,
Shu mo„jaz uyimda yon
sin deb
chiroq, 
Ne aziz zotlarga yondashdim gohi.
(A. Oripov) 
A. Oripov misralaridagi
deb
bog„lovchi so„zi o„rniga
uchun
ko„makchisini qo„ysak quyidagicha bo„ladi: 
Shu mo„jaz uyimda yon
sin uchun 
chiroq, 
Ne aziz zotlarga yondashdim gohi.
Deb
bog„lovchi so„zi har doim ergash gap tarkibida qo„llanadi.
Tarkibida
deb
bog„lovchi so„zi bo„lgan ergash gap bosh gapdan oldin ham,
keyin ham kelishi mumkin. 
Masalan,
Yetimlaro„qi
sin deb,
hukumat ko„p maktablar ochib berdi. 
Yuqoridagi gap maqsad ergash gapli qo„shma gap bo„lib, maqsad
ergash gap bosh gapdan oldin kelgan. 
Gul barglari uchishadi, tushmayin
deb
qo„lingga. (H. Olimjon) 
Bu gap sabab ergash gapli qo„shma gap bo„lib, sabab ergash gap bosh
gapdan keyin kelgan. 
Deguncha
bog„lovchi so„zi payt ergash gapni bosh gapga bog„laydi.
Bunday qo„shma gaplarda ergash gapdagi voqea - harakat yuzaga kelishi
bilanoq bosh gapdagi voqea - hodisa bajariladi. 
Masalan,
Siz keldingiz
deguncha,
Eshon bir yoqqa jo„naydilar. 
Desa
bog„lovchi so„zi payt, shart ergash gaplarni bosh gapga bog„laydi. 
Masalan,
Agar davrada kurash tushayotgan polvon raqibiga suyabroq
ur
desa
, polvon emas. (S. Ahmad) 
Yuqoridagi gap payt ergash gapli qo„shma gap bo„lib, payt ergash gap
bosh gapdan oldin kelgan. Ergash gap tarkibida shart bog„lovchisi ham
ishtirok etgan. Demak, payt ergash gapli qo„shma gap qismlarini desa
bog„lovchi so„zini bog„lab kelganda, payt ergash gap tarkibida shart

---

18 
bog„lovchisi ham ishtirok etadi. Ba‟zan bu shart bog„lovchisi tushib qolishi
ham mumkin. Lekin uningo„rni gapning mazmunidan sezilib turadi. 
Agar bosh gapga
desa
bog„lovchi so„zi orqali birikadigan payt ergash
gap tarkibida payt ravishlari ishtirok etsa, unda shart bog„lovchilari
qo„llanmaydi. 
Masalan,