Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim

Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi

O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning potentsial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to’liq tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo’lishi mumkin.
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o’rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko’pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog’lom (normal) faoliyat ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo etadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjet shu miqdordagi daromadlarga ea bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi. Amaliyotda byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim hollarda byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet deyiladi.
Aksincha, ba’zi hollarda esa byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, byudjet defitsiti vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga oshirishning zarurligi;
  

Byudjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikki guruhga bo’lish qabul qilingan:

1. 
   ichki manbalar;
   
2. 
   tashqi manbalar.
   

Byudjet defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

• 
  mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar;
  
• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilayotgan davlat zayomlari;
  
• 
  davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan tushumlar;
  
• 
  davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlaming xarajatlardan o’sgan qismi summasi;
  
• 
  byudjet mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlaridagi mablag’lar qoldig’ining o’zgarishi;
  
• 
  va boshqalar.
  

Byudjet defitsitini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali xorijiy valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari;
  
• 
  xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan jalb qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari.
  

Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak.
Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:

• 
  qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari;
  
• 
  mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari;
  
• 
  mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish to’g’risidagi shartnomalar;
  
• 
  o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar;
  
• 
  va boshqalar.
  

Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak.
Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy nominal summasi;
  
• 
  hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi;
  
• 
  mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar hajmi;
  
• 
  va boshqalar.
  

O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:

• 
  xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi;
  
• 
  xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi.
  

Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish, jon boshiga moliyalashtirish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik tizimini joriy qilish kabi chora-tadbirlarning ahamiyati kattadir.
Respublikamizda chuqur tarkibiy islohotlar, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog’liq keng
ko’lamli islhotlar olib borilishiga qarmasdan, davlat tashqi qarzlarining YaIMga nisbatan xajmi 13 foizdan ortmaydi. Bu ham amalga oshirilayotgan oqilona qarz siyosatining natijasidir.
Fiskal siyosat Britaniyalik iqtisodchi Jon Maynard Keynsning nazariyalariga asoslanadi. Keynesian iqtisodiyoti deb ham nomlanuvchi ushbu nazariya asosan hukumatlar soliq va davlat xarajatlarini ko'paytirish yoki kamaytirish orqali makroiqtisodiy samaradorlik darajalariga ta'sir qilishi mumkinligini ta'kidlaydi. Bu ta'sir, o'z navbatida, inflyatsiyani (odatda 2% dan 3% gacha sog'lom deb hisoblanadi) pasaytiradi, bandlikni oshiradi va pulning sog'lom qiymatini saqlab qoladi. Soliq-byudjet siyosati mamlakat iqtisodiyotini boshqarishda juda muhim rol o'ynaydi. G'oya soliq stavkalari va davlat xarajatlari o'rtasidagi muvozanatni topishdir. Masalan, xarajatlarni ko'paytirish yoki soliqlarni pasaytirish orqali turg'un iqtisodiyotni rag'batlantirish, shuningdek fiskal siyosat deb nomlanuvchi inflyatsiyaning ko'tarilishiga olib keladi. Buning sababi, iqtisodiyotdagi pul miqdorining ko'payishi va iste'mol talabining ortishi pulning qiymatining pasayishiga olib kelishi mumkin, ya'ni qiymat o'zgarmagan narsani sotib olish uchun ko'proq pul sarflanishi kerak.
Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi.
Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bog’liq.
Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat
o’rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rnatilgan barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Soliq va buydjet siyosati davlat xarajatlari va soliqqa tortish hajmini o‘zgartirib, iqtisodiy vaziyatga ta’sir ko‘rsatishda davlat tomonidan qo‘llaniladigan choralarni anglatadi. Shuning uchun soliq buydjet siyosati fiskal siyosat ham deb ataladi.
Davalat xarajatlari davlat buydjetining ajralmas qismidir, shuning uchun ular samarali bo‘lishi uchun va milliy iqtisodiy o‘sishini miqdoriy va sifatli ta’minlashi kerak. Bu shuni anglatadiki, davlat tomonidan olib borilayotgan soliq-buydjet siyosati quyidagi jamoatchilikka jvob berishi kerak maqsadlar:

• 
  Iqtisodiy tsikldagi tebranishlarni yumshatish;
  
• 
  Iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirish;
  
• 
  Resusrlardan to‘liq foydalanishga erishish;
  
• 
  Narxlar darajasining barqarorlashuvi;
  

Fiskal siyosat- bu, avvalambor, yalpi talabni davlat tomonidan tartibga solish siyosati. Bunday holatda iqtisodiyotni tartibga solish umumiy xarajatlar qiymatiga ta’sir qilish orqali yalpi taklifga ta’sir ko‘rsatish uchun ishlatilishi mumkin.

Soliq-buydjet siyosati vositalari davlat byudjetining xarajatlari va daromadlari xususan: 1) davlat xaridlari, 2) soliqlar, 3) o‘tkazmalar.
Soliq-buydjet siyosati vositalarining yalpi talabga ta’siri har xil. Umumiy talab formulasidan: AD/u003d C+I+Xn (bu erda AD umumiy talab, C iste’ mol xarajatlari, men investitsiya xarajatalari, G davlat davlat xarajatlari, Xn bu mamlakatning aniq eksporti). Davlat xaridlari uning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, shuning uchun ularning o‘zgarishi yalpi talabga bevosita ta’sir qiladi. Shu bilan birga, soliqlar va transfertlar yalpi talabga bilvosita ta’sir qiladi, iste’mol xarajatlari (C) va investitseyilar xarajatlari (l) qiymatini o‘zgartiradi. Davlat
xaridlarining o‘sishi yalpi talabni oshiradi va ularning kamayishi uning kamayishiga olib keladi.
Balandligi o‘tkazmalar yalpi talabni ham oshiradi. Bir tomondan, ijtimoiy transfertlar to‘lovlarining ko‘payishi bilan uy xo‘jaliklarining shaxsiy daromadi oshadi va shu sababli paribus aniqlanib, mavjud daromadlar o‘sadi va iste’mol xarajatlari oshadi.
Soliq-byudjet siyosatining maqsadlari.

Zamonaviy soliq-byudjet siyosati davlatning moliyaviy resurslaridan foydalanishning asosiy yo'nalishlarini, moliyalashtirish usullari va g'aznani to'ldirishning asosiy manbalarini belgilaydi. Ayrim mamlakatlardagi o'ziga xos tarixiy sharoitlarga qarab, bunday siyosat o'ziga xos xususiyatlarga ega. Biroq, umumiy choralar to'plami qo'llaniladi. U iqtisodiy tartibga solishning bevosita va bilvosita moliyaviy usullarini o'z ichiga oladi.

To'g'ridan-to'g'ri usullarga byudjetni tartibga solish usullari kiradi. Davlat byudjeti mablag'lari moliyalashtiriladi:

• 
  kengaytirilgan takror ishlab chiqarish xarajatlari;
  

• 
  davlatning samarasiz xarajatlari;
  

• 
  infratuzilmani rivojlantirish, tadqiqotlar va hk.;
  

• 
  tarkibiy siyosatni amalga oshirish;
  

• 
  harbiy-sanoat kompleksini saqlash va boshqalar.
  

Bilvosita usullardan foydalangan holda, davlat tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy imkoniyatlariga va iste'molchilar talabining hajmiga ta'sir qiladi.

Soliq tizimi muhim rol o'ynaydi. Har xil turdagi daromadlar uchun soliq stavkalarini o'zgartirish, soliq imtiyozlari berish, soliqsiz minimal daromadlarni kamaytirish va boshqalar, davlat iqtisodiy o'sishning eng barqaror sur'atlariga
erishishga va ishlab chiqarishning keskin ko'tarilishlariga yo'l qo'ymaslikka harakat qiladi.
Kapital to'planishini osonlashtiradigan muhim bilvosita usullarga tezlashtirilgan amortizatsiya siyosati kiradi. Aslida, davlat tadbirkorlarni amortizatsiya fondiga sun'iy ravishda qayta taqsimlangan foydadan soliq to'lashdan ozod qiladi.
Yuqoridagi maqsadlarga soliq-byudjet siyosati vositalarida ham erishiladi, ularga quyidagilar kiradi:

• 
  soliq regulyatorlari: har xil turdagi soliqlarni va soliq stavkalarini, ularning tuzilishini, soliq solish ob'ektlarini, soliq manbalari, imtiyozlar, sanktsiyalar, yig'ish muddatlari, to'lov usullarini manipulyatsiya qilish;
  
• 
  byudjetni tartibga soluvchilar: davlat tomonidan mablag'larni markazlashtirish darajasi, federal yoki respublika va mahalliy byudjetlar o'rtasidagi nisbat, byudjet taqchilligi, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari jamg'armalar o'rtasidagi nisbat, daromadlar va xarajatlar moddalarining byudjet tasnifi va boshqalar.
  

Soliq va byudjet xarajatlarini yagona mexanizmga birlashtirgan davlat byudjeti soliq-byudjet siyosati samaradorligining muhim vositasi va ko'rsatkichi hisoblanadi.
Turli xil vositalar iqtisodiyotga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Davlat xaridlari, umumiy xarajatlarning tarkibiy qismlaridan birini va natijada talabni shakllantiradi. Xususiy xarajatlar singari, davlat xaridlari umumiy xarajatlarni ko'paytiradi. Davlat xaridlaridan tashqari, davlat xarajatlarining yana bir turi mavjud. Aynan, transfer to'lovlari. O'tkazma to'lovlari bilvosita iste'molchilar talabiga ta'sir qiladi va uy xo'jaligining mavjud daromadlarini ko'paytiradi. Soliqlar umumiy xarajatlarga salbiy ta'sir ko'rsatadigan vositadir. Har qanday soliq mavjud bo'lmagan daromadlarning kamayishini anglatadi. Daromadlarning kamayishi, o'z navbatida, nafaqat iste'mol xarajatlari, balki jamg'armalarning qisqarishiga olib keladi.
Soliqlar oshishi teskari yo'nalishda harakat qiladi. Soliqlarning ko'payishi iste'molchilar (kamayishi mumkin bo'lgan daromadlar kamayganligi sababli) va investitsiyalar xarajatlarining kamayishiga (sof investitsiyalar manbai bo'lgan taqsimlanmagan daromadlar kamayishiga) olib keladi va natijada yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Shunga ko'ra, soliqlarning pasayishi yalpi talabning oshishiga olib keladi, bu esa real YaMMning o'sishiga olib keladi.
Shuning uchun soliq-byudjet siyosatidan iqtisodiy tsiklning turli bosqichlarida iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun foydalanish mumkin.
Davlat byudjeti deganda, avvalo, davlat pul mablagʻlarining jamgʻarmasi tushuniladi. Soliqlar, bojxona yigʻimlari va boshqa turdagi toʻlovlar koʻrinishida yil mobaynida davlat gʻaznasiga kelib tushgan mablagʻlar, yaʼni, tushumlar orqali mamlakat byudjeti shakllantiriladi. Ushbu mablagʻlar, oʻz navbatida, hayotimizning turli jabhalari, qator ijtimoiy sohalar rivoji uchun maqsadli yoʻnaltiriladi.
2018-yilning 22-avgust kuni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev "Byudjet maʼlumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol ishtirokini taʼminlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarorga imzo chekdi.
Mazkur qarorga muvofiq, byudjet maʼlumotlarining ochiqligini yanada oshirish maqsadida byudjet mablagʻlarining shakllanishi va sarflanishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini oʻrnatishning yangi tartibi belgilangan.
Ushbu tizimga koʻra, 2020-yildan boshlab davlat byudjeti qonun shaklida qabul qilinadi va xalq vakillari tomonidan nazoratga olinadi. Parlamentga taqdim etiladigan Byudjet toʻgʻrisidagi qonun loyihasida va Byudjetnomada aholi va tashqi hamkorlarimizga mamlakat byudjetining holati ochiq-oydin, xalqaro standartlarga muvofiq tarzda koʻrsatiladi.
Respublika byudjeti borasidagi normativ hujjatlar Oliy Majlis tomonidan, mahalliy byudjetlar esa joylardagi xalq deputatlari kengashlari tomonidan qabul qilinadi. Qolaversa, xarajatlar sohalar boʻyicha emas, vazirlik va idoralar kesimida
tasdiqlanadi. Idoralar mustaqilligini oshirish bilan birga, xarajatlarning samarasi uchun masʼuliyati ham kuchaytiriladi.
Joriy etilayotgan yangi tizimning yana bir oʻziga xos jihati – markazlashgan byudjet siyosatidan bosqichma-bosqich voz kechish. Masalan, mahalliy byudjetlar daromadini mustahkamlash maqsadida avtomototransport vositalarini roʻyxatdan oʻtkazish yigʻimlari mahalliy byudjetga oʻtkaziladi. Alkogol mahsulotlari va mobil aloqa xizmatini koʻrsatish uchun aksiz soligʻi tushumlari aholi sonidan kelib chiqib hududlar oʻrtasida qayta taqsimlanadi. Qoʻshilgan qiymat soligʻi va yuridik shaxslardan olinadigan foyda soligʻi boʻyicha prognozdan orttirib bajarilgan qismi toʻliq xududlarda qoldiriladi.
2020-yildan boshlab mahalliy byudjetlarning qoʻshimcha daromadlari kengashlar tomonidan maʼqullangan yoʻnalishlarga ajratiladi. Faqat kechiktirib boʻlmaydigan xarajatlargina hokimliklar tomonidan tasdiqlanishi va keyinchalik ularning toʻgʻri sarflangani haqida kengashlar oldida hisobot berilishi lozim.

Oliy Majlis Senatining yigirma ikkinchi yalpi majlisida “2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonun senatorlar tomonidan ko‘rib chiqildi. Qonun bilan 2022 yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va konsolidatsiyalashgan Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari prognozlari hamda 2023 – 2024 yillar uchun budjet mo‘ljallari belgilanadi. Qonunda 2022 yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining o‘sish sur’atlari 6 foizni, shu jumladan, sanoatda 7 foizni, qurilish sohasida 8,1 foizni, qishloq xo‘jaligi sohasida 3,3 foizni tashkil etishi rejalashtiriladi. O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti taqchilligining cheklangan miqdori 2022 yil uchun yalpi ichki mahsulotning 3 foizi miqdorida belgilanadi. Bunda budjet taqchilligining cheklangan miqdoridan oshishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlar faqatgina qo‘shimcha daromad manbayi mavjud bo‘lganda yoki boshqa xarajatlarni qisqartirish hisobiga amalga oshirilishi nazarda tutilgan.

Qonunda inflatsiya darajasi pasayishi tendensiyasi davom etishi va kelgusi yilda 9 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinadi. Qonun bilan birinchi darajali budjet mablag‘lari taqsimlovchilar Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlaridan mablag‘ oluvchi quyi tashkilotlarga o‘zlariga ajratilgan budjet mablag‘larining cheklangan miqdorlarining 10 foizgacha qismini Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan yo‘naltirishga haqli ekani belgilanadi. 2022 yilda konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari 254,6 trln so‘m yoki YaIMning 30,3 foizi darajasida prognoz qilinadi. Davlat budjeti daromadlari 199,5 trln so‘m, xarajatlari esa 215 trillion so‘m miqdorida bo‘lishi belgilanadi. Davlat maqsadli jamg‘armalari daromadlari 31,9 trln so‘m, xarajatlari esa 58,7 trln so‘m miqdorida rejalashtirilgan. Bundan tashqari, Davlat budjetidan ijtimoiy sohaga, xususan, ta’lim sohasi xarajatlariga 46,9 trln so‘m, sog‘liqni saqlash sohasi xarajatlariga 22,8 trln so‘m, madaniyat va sport sohasi xarajatlariga 3,4 trln so‘m va fanni yanada rivojlantirish tadbirlari uchun 1,5 trln so‘m yo‘naltirish nazarda tutiladi. Qonun bilan ko‘p kvartirali uy-joy fondiga tutash hududlarni ta’mirlash xarajatlari va O‘zbekiston Respublikasi Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish vazirligi tizimiga kiruvchi issiqlik ta’minoti tashkilotlarining issiqlik tarmoqlari va qozonxona uskunalarini kapital ta’mirlash xarajatlarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika budjeti, viloyatlar viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan moliyalashtirish tartibi joriy qilinadi. Tumanlarda (shaharlarda) tegishli budjetlar tasdiqlangan umumiy xarajatlarining 5 foizi, budjet qo‘shimcha mablag‘larining kamida 30 foizi jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltirilishi belgilanadi. Qonunda ochiq budjet, “Fuqarolar tashabbusi jamg‘armasi”ga 1 trln 553 mlrd so‘m miqdorida mablag‘ ajratilishi nazarda tutilgan.

2022 yilgi byudjet siyosatining asosiy yo'nalishlari 2022 yilga mo'ljallangan byudjet siyosatining ustuvor yo'nalishlar sifatida quyidagilar nazarda tutilgan: byudjet siyosatining ijtimoiy yo'naltirilganligini, jumladan sog'liqni saqlash, ta'lim va ijtimoiy himoyani rivojlantirishni ta'minlash; yillik byudjetni shakllantirishda

“natijaga yo'naltirilgan byudjet” tizimini bosqichma-bosqich to'laqonli joriy etish; Davlat byudjeti barqarorligini ta'minlash maqsadida, ilg'or xorijiy tajribadan hamda xalqaro moliya institutlari ekspertlarining tavsiyalaridan kelib chiqqan holda soliq- byudjet siyosatining uzoq muddatli cheklovlari – “Fiskal qoidalar”ni ishlab chiqib, byudjet qonunchiligiga kiritish; byudjet ochiqligini yanada oshirish, byudjet mablag'lari sarflanishida jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni ta'minlash maqsadida aholining byudjet mablag'larini taqsimlash jarayonidagi faol ishtirokini yanada kengaytirish; byudjet xarajatlarini barqaror rivojlantirish maqsadlariga bog'lash va shu orqali barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsadlarga erishishni jadallashtirish; gender tenglikka erishishni byudjet jarayonlariga integraцiyalash orqali gender tenglikka yo'naltirilgan byudjetlashtirish tizimini amaliyotga bosqichma-bosqich joriy etish.
Birinchi darajali byudjet mablag'larini taqsimlovchilarga respublika byudjetidan ajratiladigan mablag'lardan foydalanish yuzasidan: birinchi darajali byudjet mablag'larini taqsimlovchilar tomonidan joriy yil uchun sohani rivojlantirish dasturlarini shakllantirish, shuningdek yuridik va moliyaviy majburiyatlarni qabul qilish faqat ularning O'zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan ajratiladigan mablag'lar miqdori doirasida amalga oshirilishi belgilanadi. Bunda, birinchi darajali byudjet mablag'larini taqsimlovchilarga O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishgan holda o'zlarining joriy xarajatlar tarkibidagi dasturiy va boshqa xarajatlariga ajratiladigan mablag'larni qayta taqsimlash vakolati beriladi; 40 birinchi darajali byudjet mablag'lari taqsimlovchilari Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan mablag' oluvchi quyi tashkilotlariga o'zlariga ajratilgan byudjet mablag'larining cheklangan miqdorlarini 10 foizgacha Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan yo'naltirish belgilanadi; moliya yilini birinchi yarim yakunlari bo'yicha daromad prognozlarining bajarilmagan va joriy moliya yilining oxirigacha ularning kelib tushishiga doir etarli asoslar mavjud bo'lmagan hollarda respublika byudjeti umumiy xarajatlari hajmini 3 foizigacha Moliya vazirligining taklifiga ko'ra Vazirlar Mahkamasi tomonidan, 3 foizidan yuqori miqdorlarda Vazirlar Mahkamasi taklifiga
binoan Oliy Majlis tomonidan kamaytirish tartibi o'rnatiladi. Byudjet tizimini uzoq muddatli barqarorligini ta'minlash hamda davlat tashqi qarzi hajmining o'sish sur'atlarini sekinlashtirish maqsadida: - moliya yili yakuniy sanasi holatiga O'zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida jalb qilingan davlat qarzi qoldig'ining miqdori joriy yil yalpi ichki mahsulotiga nisbatan 60 foizdan oshmasligi; - 2022 yil davomida O'zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida ichki va tashqi qarzlarni jalb qilish bo'yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan sof hajmi 4,5 mlrd AQSh dollari, shundan Davlat byudjetini qo'llab quvvatlash va loyihalarni amalga oshirish bilan bog'liq bo'lmagan chora-tadbirlarni moliyalashtirish uchun - 2,0 mlrd AQSh dollari, investiцiya loyihalarini moliyalashtirish uchun - 2,5 mlrd AQSh dollari miqdorida; 2022 yil uchun O'zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog'ozlarining cheklangan sof hajmi - 6 trln so'm miqdorida belgilash nazarda tutiladi. 2022 yil uchun O'zbekiston Respublikasining konsolidaцiyalashgan byudjeti taqchilligining yuqori chegarasi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 2,5 foiz miqdorida belgilanadi. Konsolidaцiyalashgan byudjet tarkibida byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg'armalari daromadlari va xarajatlari tahlili ma'lumot tarzida keltiriladi.

2.