O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim

3. Aholining harakat ko‘rsatkichlari statistikasi.
Aholining qayta takror ishlab chiqarilishi ya’ni avlodlarning almashuvi tug‘ilish va o‘lishga bog‘liqdir. Avlodlar almashuvi juda ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, bularga turmush darajasi, tibbiy va ijtimoiy ta’minot, tabiat va ekologiya, xalqning an’analari va shu kabilar kiradi.
Aholining tabiiy harakati tug‘ilish va o‘lishga bog‘liq. Shuning uchun statistika tug‘ilish va o‘lishni qayd qilib boradi. Bunda tug‘ilish koeffitsienti, bolalar o‘limi koeffitsienti, tabiiy o‘sish koeffitsienti kabi ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Tug‘ilish koeffitsienti (Tk) ushbu davrda tug‘ilganlar sonini 1000ga ko‘paytirib, aholining o‘rtacha soniga bo‘lish bilan topiladi.
Tug‘ilganlar soni x 1000
Tk = -----------------------------------
aholining o‘rtacha yillik soni
O‘lim koeffitsienti o‘lganlar sonini 1000 ko‘paytirib aholining o‘rtacha yillik soniga bo‘lib topiladi.
O‘lganlar soni x 1000
O’k = ----------------------------------------
aholining o‘rtacha yillik soni
Bolalar o‘limi koeffitsienti alohida hisoblanadi, bunda bir yoshgacha o‘lgan bolalar hisobga olinib, tug‘ilganlarga nisbatan hisoblanadi.
Albatta o‘lim koeffitsienti aholining yoshi, jinsi, yashash hududlari, millati, oilaviy ahvoli kabi belgilari bo‘yicha har xildir. Shuning uchun ham statistika o‘lim sabablarini chuqur tahlil qilishda bu belgilar bo‘yicha xususiy o‘lim kreffitsiyentlarini ham aniqlaydi.
Aholining tabiiy o‘sish koeffitsienti tabiy o‘sish bo‘lgan aholi sonini (tug‘ilganlar sonidan – o‘lganlar sonining farqi) 1000 ko‘paytirib, aholi o‘rtacha soniga bo‘lib topiladi.

(tug’ulganlar-o‘lganlar) . 1000

TO’k = --------------------------------------------
aholining o‘rtacha soni
Bu yerda: To’k – aholining tabiiy o‘sish koeefitsiyenti;
t – shu davrda tug‘ilganlar soni;
o‘ – shu davrda o‘lganlar soni.
O‘zbekistonda tug‘ilish, o‘lim va aholining tabiiy ko‘payishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan
3 – jadval

Yillar	Tug‘ilgan lar soni ming kishi	O‘lganlar soni ming kishi	Aholining tabiiy o‘sishi ming kishi	Aholining 1000 kishi hisobiga
				Tug‘il ganlar soni	O‘lgan lar soni	Aholining tabiiy o‘sishi, kishi
2013	540,0	118,9	421,1	33,9	7,5	26,4
2014	691,6	124,5	567,1	33,7	6,1	27,6
2015	532,1	135,2	397,9	22,1	6,1	16,0
2016	538,0	139,0	399,0	20,5	5,3	15,2
2017	634810	138411	496399	22,4	4,9	17,5
2018	622835	143253	479582	21,4	4,9	16,5
2019	625106	145988	479118	24,1	4,9	19,2
2020	679519	145672	533847	22,6	4,9	17,7

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki tug’ulganlar mutloq soni va tabiiy o’sish soni ko’paymoqda, lekin promileda hisoblangan nisbiy miqdorda tabiy o’sish koeffisenti 1980- yilgi 33,9 kishidan 2020-yil 22,6 kishigacha pasaygan.

Aholining hayotiyligi koeffitsienti tug‘ilganlar sonini shu davrda o‘lganlar soniga nisbati bilan topiladi. Bu ko‘rsatkich tug‘ilganlar o‘lganlardan necha baravar ko‘p degan savolga javob beradi.
Tug‘ilganlar soni
Xk = ------------------------------
o‘lganlar soni
Hayotiylik koeffitsientini tug‘ilish koeffitsientini o‘lish koeffitsientiga bo‘lib ham topiladi; bunda natija 1 dan katta bo‘lsa.
( > 1 dan) aholida tabiiy o‘sish bo‘lgan, agarda
1 dan kichik bo‘lsa ( < 1 dan) aholining tabiiy kamayishi sodir bo‘lgan. Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Respublika aholisi tabiiy ravishda har yili 450-550 ming kishiga ko‘paymoqda.
Keyingi yillarda har bir 1000 kishiga tug‘ilganlar ham, o‘lganlar soni ham kamayib bormoqda. Tug‘ilganlar sonining kamayishi qishloq aholisining kamayib borishi, ayollarning ijtimoiy hayotga faol aralashuvi va boshqa omillarga bog‘liq. Mamlakatimizda o‘limning kamayishi esa, Respublikamizda sog‘lom avlodni tarbiyalash, onalar sog‘ligini mustahkamlash bilan bog‘liq ishlarning natijasidir.
Aholining mexanik harakati migratsiya natijasida bo‘ladi. «Migratsiya» lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, «ko‘chib yurish» ma’nosini anglatadi. Aholi mamlakat miqyosida ham bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib borishi mumkin. Bunday aholining harakati ichki migratsiya hisoblanadi. Keyingi yillarda aholi juda zich joylashgan Farg‘ona vodiysi viloyatlaridan cho‘lni o‘zlashtirish maqsadida Sirdaryo va Jizzax viloyatlariga ko‘chib kelishdi. Aholining ichki migratsiyasi mamlakat bo‘yicha aholi soniga ta’sir etmaydi, faqat ayrim hududlar uchun ta’siri bo‘ladi.
Aholining mamlakatdan boshqa joyga (chet elga) ko‘chib ketishi yoki chet eldan kelishi xalqaro migratsiya hisoblanadi. Bunda aholining mutloq mexanik o‘zgarishi ko‘chib ketganlar va ko‘chib kelganlar o‘rtasidagi farqga bog‘liqdir. Agarda mamlakatga ko‘chib kelganlar (kk), shu davrda ko‘chib ketganlardan (kt) ko‘p bo‘lsa, (kk >kt) mexanik o‘sish bo‘ladi. Agarda ketganlar (kt) soni, ko‘chib kelganlar (kk) dan ko‘p bo‘lsa, mutloq mexanik kamayishni aniqlashimiz mumkin. Aholi mexanik harakatining nisbiy quyidagi ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Kelganlar koeffitsienti (kK) boshqa joylardan ushbu aholi punkitiga doimiy yashash uchun ko‘chib kelganlar sonini 1000 ko‘paytirib, aholi o‘rtacha soniga bo‘lamiz.
ko‘chib kelganlar soni x 1000
KKk = ----------------------------- -----
aholi o‘rtacha soni
Ketganlar koeffitsienti (KTk) – ushbu aholi punkitidan boshqa joyga doimiy yashash uchun ko‘chib ketganlar sonini 1000 ga ko‘paytirib aholining o‘rtacha soniga bo‘lamiz.
ko‘chib ketganlar soni x 1000
KTk = ----------------------------- -----
aholi o‘rtacha soni

Aholining mexanik harakat koeffitsienti doimiy yashash uchun ko‘chib kelganlar va ko‘chib ketganlar o‘rtasidagi farqni 1000 ko‘paytirib, aholi o‘rtacha soniga bo‘lish bilan topiladi.

Agarda ko‘chib kelganlar soni ko‘chib ketganlar sonidan ko‘p bo‘lsa, unda mexanik o‘sish koeffitsienti aniqlanadi.
(kk – kt) x 1000
Muk = -------------------------; bu yerda
aholi o‘rtacha soni
Muk aholining mexanik o‘sish koeffitsienti.
Agarda ko‘chib ketganlar soni, ko‘chib kelganlar sonidan ortiq bo‘lsa, unda mexanik kamayish koeffitsientini (MKk) aniqlash lozim.
(kt – kk) x 1000
MKk = ------------------------- ;
aholi o‘rtacha soni
Har bir hudud miqyosida aholining tabiiy va mexanik o‘zgarishi natijasida, aholi sonining istiqboli aniqlanadi. Hududlar xo‘jaligi tarmoqlarini joylashtirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish rejalarni belgilashda foydalaniladi.
«Aholi statistikasi» mavzusi bo‘yicha tayanch iboralar.
Mavjud aholi; doimiy aholi; aholi tarkibi; aholi tabiiy harakati; tug‘ulish, o‘lish va tabiiy ko‘payish koeffitsientlari; nikohdan o‘tish va nikohdan ajralish koeffitsientlari; hayotiylik koeffitsienti; aholining mexanik harakati; ko‘chib kelganlar va ko‘chib ketganlar koeffitsientlari; aholining mexanik harakati koeffitsienti; aholi soni istiqbolini hisoblash, iqtisodiy faol va iqtisodiy nofaol aholi;