Pulga bo’lgan talab va taklif.
Kishi bozor iqtsodiyoti sharoitida o’z boyliklarini har xil shakllarda (pul,
qimmatli qog’ozlar,
er uchastkasi, ko’chmas mulk va boshqa ko’rinishlarda) saqlashi
mumkin. Har kim o’z boyligini ko’paytirishga va aynan qaysi shaklda saqlash
maqsadga muvofiq kelishiga intiladi.
Boylikning bir qismini pul shaklida ushlab turish maqsadga muvofiq. Negaki
pul likvidli, unga har qanday tovar sotib olish mumkin. M.Fridmenning real kassa
qoldiqlariga bo’lgan talab formulasi quyidagi ko’rinishga ega:
Dm=M/P=F(Rb, Re, Pe, K, Y/P, u)
Bu erda: M/R – real kassa qoldiqlariga bo’lgan talab, Rb va Re –
obligatsiyalardan olinishi mumkin bo’lgan nominal daromad normasi, Pe –
baholar
o’zgarishi sur’atlari, K – moddiy ashyoviy shaklda jamg’arilgan boyliklar ulushi, Y/P
– real daromad, u - hisobga olinmagan omillar. Bundan tashqari real daromad hajmi
pulga bo’lgan talabning bosh omili hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bunda biz
pulning miqdoriy nazariyasining kembridj variantiga muvofiq keladigan (real kassa
qoldiqlariga bo’lgan talab milliy daromad miqdori bilan aniqlanadi)
modelni
ko’ramiz.
Lekin M.Fridmen bo’yicha, pulga bo’lgan talab joriy daromad funktsiyasi
emas, balki «doimiy» daromad funktsiyasidir. Doimiy daromad bu joriy va kelajakda
kutiladigan daromadlarning o’rtacha yig’indisi. Doimiy daromad joriy daromadga
qaraganda ancha barqaror. Mabodo joriy daromad pasaygan taqdirda ham, individ
kelajakda ko’p pul tushumiga ega bo’lishga umid qiladi va, shu boisdan,
pulga
bo’lgan talabni unchalik kamaytirmaydi.
Shunday qilib, pulga bo’lgan talab va demak
uning aylanish tezligi, ancha mustahkam, barqaror hisoblandi.
Shunday bo’lsa ham kuchli inflyatsiya sharoitida «puldan qochish» kabi holat
kuzatiladi. Fillip Keygan (1927) yuqorida eslatib o’tilgan «Pulning miqdoriy
nazariyasiga oid tadqiqotlar»
kitobiga kiritilgan maqolasida, inflyatsiyaning kutilishi
qanday qilib iqtisodiy sub’ektlarni real kassa qoldiqlari miqdorini keskin
kamaytirishga majbur qilishini ko’rsatib beradi, bu pul massasining aylanish tezligini
oshiradi. Masalan, Germaniyada 20-yillari giperinflyatsiya davrida real kassa
qoldiqlari miqdori inflyatsiyagacha bo’lgan darajadan 1/20 gacha pasaygan.
Pulning eski miqdoriy nazariyasiga muvofiq, baholar darajasining o’zgarish
sur’ati pul massasi taklifining o’zgarish sur’atiga tenglashadi. F.Keygan, ishonch
hosil
qilganimizdek, pul qoldiqlariga bo’lgan talabga nafaqat baho darajasi, balki
inflyatsiya sur’ati ham ta’sir etishini ko’rsatib berdi. Bundan tashqari giperinflyatsiya
sharoitida real pul qoldiqlariga bo’lgan talab faqat kutiladigan baholar o’zgarishining
(inflyatsiyaning kutilishi) funktsiyasi hisoblanadi va M.Fridmen taklif qilgan formula
quyidagi ko’rinishni oladi:
Dm=f(Pe
,
)
151
Gap shundaki, bahoning o’zgarishi shu qadar kuchli bo’ladiki, shuning uchun
uning ta’siri boshqa omillar ta’sirini butunlay «niqoblab» qo’yadi. Shunday qilib,
nazariy nuqtai nazardan nominal pul massasini ko’paytirmasdan uning aylanish
tezligi hisobiga inflyatsiyaning kuchayishi mumkin deb qaraladi. Garchi,
monetaristlarning aytishicha, amaliyotda giperinflyatsiya o’zining rivojlanishi uchun
pul massasining mutonosib tarzda ko’payishini taqozo etsa ham.
M.Fridmen qiziqarli empirik faktning mavjudligini ko’rsatib berdi: AQSh da
1870 yildan 1954 yilgacha ijtimoiy mahsulot ko’paygan bo’lishiga qaramasdan,
pulning aylanish tezligi umuman olganda pasaygan. O’sha paytgacha (A.Marshall
bo’yicha), kredit institutlarining ishlari takomillashganligi sababli,
pulning aylanish
tezligining oshishi uzoq muddatli moyillikka ega deb, hisoblab kelingan. M.Fridmen
esa likvidli aktivlarga bo’lgan talabni «zeb ziynat buyumlariga» bo’lgan har xil talab
ko’rinishida tahlil qiladi. Daromadlarning oshishi zeb ziynat buyumlariga bo’lgan
talabni rag’batlantiradi va demak, naqd pulga bo’lgan talabni ham. Olimning
ko’rsatib berishicha, qisqa muddatli vaqt mobaynida yalpi ichki mahsulotning
ko’payishi pulning aylanish tezligini oshishiga olib keladi,
negaki iqtisodiy shov-
shuvlar paytida pulning harakati tezlashadi.
Pulning muomaladagi miqdori uning taklifini bildiradi. Pul taklifi ancha
o’zgaruvchan bo’ladi, u iqtisodiy omillar bilan aniqlanmaydi, balki tashqi ta’sirdan
yuzaga keladi. Pul taklifi markaziy bank tomonidan, tijorat banklari beradigan
kreditlar miqdori, qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bilan tartibga solinib turiladi. Pulga
bo’lgan talab va pul taklifi monetar muvozanatni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalar
hisoblanadi. Bunda muvozanat ajralgan holda shakllanmaydi.
Pul sektoridagi
muvozanat tovar sektorida bo’ladigan jarayonlar bilan o’zviy bog’langan.
Monetar nazariyaga ko’ra, pul miqdorining va pul aylanishi tezligining
o’zgarishi jami talabga ta’sir ko’rsatadi. Pul massasi ko’p bo’lsa tovar va hizmatlarga
bo’lgan talab yuqori bo’ladi. Pul massasining ko’payishi bilan baholarning o’sishi
kelib chiqadi, bu esa tadbirkorlarni ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga, mahsulot
etishtirshni ko’paytirishga rag’batlantiradi.
152
