O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

 
141 

---

 
Multiplikator. 
 
J.M.Keyns investitsiyalarning ko’payishi bilan milliy daromadning ko’payishi 
o’rtasidagi bog’liqlikni taxlil qildi. Uning ko’rsatib berishicha, investitsiyalarning 
ko’payishi milliy daromadning o’sishiga olib keladi va u quyidagi formula 
ko’rinishida ifodalanadi: 
∆
Y=
∆
I 
 
Bu erda  Y- milliy daromadning o’sishi, 
∆
∆
I – investitsiyalarning o’sishi 
tufayli yuzaga kelgan. 
Investitsiyalarning ko’payishi va uning natijasida milliy daromad va aholining 
ish bilan bandligining o’sishi maqsadga muvofiq iqtisodiy samara sifatida ko’riladi. 
Ana shu iqtisodiy samara iqtisodiy adabiyotlarda multiplikator samarasi deb ataladi. 
Multiplikator – bu son koeffitsenti bo’lib, daromad o’sishi bilan, ushbu o’sishni 
yuzaga keltirgan investitsiyalar o’simi o’rtasidagi nisbatni ifodalab beradi. 
Multiplikator atamasini birinchi marta ingliz iqtisodchisi R.Kan 1931 yili ishlatgan. 
R.Kanda ish bilan bandlik sohasidagi multiplikator samarasi to’g’risida so’z 
yuritiladi. Uning ko’rsatib berishicha, davlat tomonidan ijtimoiy ishlab chiqarishni 
tashkil qilish ish bilan ta’minlangan kishilarni xarajatlarining ko’payishiga olib keladi 
va o’z navbatida xarajatlarning o’sishi endi xususiy sektorlarda ish joylarining barpo 
etilishini rag’batlantiradi. Shunday qilib, dastlabki ish joylariga nisbatan ko’proq ish 
bilan bandlik yuzaga keladi. 
R.Kanning «ish bilan bandlik multiplikatoridan» J.M.Keynsning 
«Investitsiyalar multiplikatori» farq qilgan holda, u «qachonki investitsiyalarning 
umumiy summasi o’ssa, unda daromad summasining ko’payishi va uning 
investitsiyalar o’simidan K marta ortiq bo’lishini ifodalab beradi». J.M.Keynsning 
ta’kidlashicha, bunday holatning sababi «psixologik qonundan» kelib chiiqadi, unga 
ko’ra «real daromadning o’sib borishi bilan jamiyat uning doimo kamayib boruvchi 
qismini iste’mol qilishni xohlaydi». 
J.M.Keyns nazariyasiga ko’ra, multiplikator jamg’arishga bo’lgan me’yorli 
moyillikka teskari kattalikdir yoki 1 soni bilan iste’molga bo’lgan me’yorli moyillik 
o’rtasidagi farqga teskari kattalikdir, ya’ni: 
MPS
M
1
=
  yoki 
MPC
M
1
1
=
 
 
Multiplikator samarasi, yuqorida qayd qilib o’tganimizdek investitsiyalarning 
ko’payishi daromadning ortishiga olib kelishini ko’rsatadi. Bu ortgan daromad 
(jamg’armani chiqarib tashlagandan keyin) yalpi talabning bir qismiga aylanadi. 
Daromadlarning multiplikatsiyalashuvi jarayoni to’xtamaguncha shunday davom etib 
boraveradi. Xiks-Xansen modelliga muvofiq (ishlab chiqarishning birdan-bir 
o’zgaruvchan omili mehnat hisoblanadi) kishilarning jamg’armaga bo’lgan moyilligi 
qancha ko’p (shunga muvofiq MRS miqdori kam) bo’lsa, multiplikatorning ahamiyati 
shuncha kam bo’ladi. To’la ish bilan bandlik sharoitida multiplikator amal qilmaydi, 
negaki bo’sh turgan resurslarning bo’lmaganligi sababali ishlab chiqarishini ortiqcha 
142 

---

 
kengaytirib bo’lmaydi. Real ijtimoiy mahsulot ko’paymagan holda resurslarni faqat 
tarmoqlararo qayta taqsimlash yuzaga keladi. Multiplikatsiyalashgan iste’molning 
kengayishi baholarning o’sishida ifodalanadi.  
Aynan multiplikator samarasining amal qilishi orqali jamg’arma va 
investitsiyalarning tenglashuvi yuzaga keladi. Agar investitsiyalr jamg’armadan kam 
bo’lsa, unda samarali talab milliy daromad xajmini kamaytiradi, bu esa o’z navbatida 
jamg’arma miqdorining pasayganini bildiradi. Aksincha, investitsiyalar 
jamg’armadan ortiqcha bo’lsa, milliy daromadning o’sishiga va jamg’armaning 
ko’payishiga olib keladi.