O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi

™
:
tasod
/
i y
,
W
a r i a r .
^ ^ ' ^ ^ o ' z d a tutilmagan, tasodifiy tusga ega boigan, 
lasodiriy foyda - bu odatda j faoliyati doirasidan chetga chiqadigan 
xojahkyuntuvch. subyektn.ng 
do bova olinishi kutilmagan
tusdagi operatsiyalar natijasin
foydadir. 
blI xo‘jalik yurituvchi subyektlaming odatdagi
„ .. 
aso 1 
zarar ar " il0disalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga 
ao lyati an c etga c iquyc ' 
lgan 0datdan tashqari xarajatlar moddalaridir. 
keladigan va ro y benshi kutd^ 
fa 
lodda zararlar moddasi sifatida aks
U yoki bu xarajat moddas.n‘^ | 
vob 
kerak: 
ettirihshi uchun u quyidagi me*
243
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga mos emaslik;
- bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
- boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emasligi.
Tegishli xarajat moddalarini favqulodda zararlar moddasiga kiritish 
yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan 
sharoitlami ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo'jalik yurituvchi subyekt 
alohida iqlim sharoitlarida joylashgan boTsa, u holda iqlim sharoitlariga 
bogTiq holdagi ishlamasdan turib qolishlar favqulodda deb baholanishi 
mumkin emas, chunki ushbu modda bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi 
kerakligi to‘g‘risidagi mezonga mos kelmaydi.
5) sof foyda. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun soliq toTangungacha 
boTgan foydadan toTanadigan soliqlar summasini ayirish lozim. Bunda 
quyidagi formuladan foydalaniladi:
SF
= 
STF - ST
Bunda: 
S F -
sof foyda;
S T -
toTanadigan soliqlar va boshqa toTovlar summasi.
Sof foyda xo'jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoluvchi foyda boTib, 
u muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda asosan sof 
foyda summasiga e'tibor berish kerak.
Iqtisodiy samaradorlikka baho berishda mutlaq ko'rsatkichlar bilan bir 
qatorda nisbiy ko'rsatkichlardan ham foydalaniladi. Ulardan biri rentabelluk 
darajasidir.
Rentabellik darajasi korxonalar faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga 
baho berishda qoTlaniladigan asosiy mezon ko‘rsalkich hisoblanadi. 
Rentabellik darajasi qilingan xarajatlarning samaradorligini tavsiflaydi, ya'ni 
qilingan har bir birlik xarajat evaziga qancha sof foyda olinganligini ko‘rsatadi. 
Uning darajasini aniqlash uchun sof foydani tannarxga kiritilga xarajatlarga 
taqsimlab, natija 
100 ga ko'paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan 
foydalaniladi:
OP
Rd
= -— xlOO 
T
Bunda: Rd - rentabellik darajasi, foizda.
Bu ko‘rsatkich yordamida korxona, tarmoq miqyosida yoki alohida 
mahsulotlar turlari bo'yicha xarajatlaming iqtisodiy samaradorlik darajasi 
aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar darajasi qanchalik yuqori boTsa, bu iqtisodiy 
samaradorlik darajasi ham shunchalik yuqori ekanligidan dalolat beradi. 
Masalan, rentabellik darajasi 20 foiz boTsa, bu qilingan har bir so‘m xarajat 
evaziga korxonada 20 tiyindan sof foyda olinganligini anglatadi.
Korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga baho berishda 
rentabellik me'yori ko'rsatkichidan ham foydalaniladi. Ushbu koVsatkichni
244
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aniqlash uchun sof foyda summasi xo‘jalikda foydalanilayotgan barcha ishlab 
chiqarish fondlari umumiy qiymatiga taqsimlanadi va natija 100 ga 
ko'paytiriladi. Bunda quyidagi tenglikdan foydalaniladi:
SF
Rm=
------------ xlOO
OFq+ AFq
Bunda: Rm - rentabellik me'yori, foizda;
OFq
- aylanma fondlaming o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
AFq
- asosiy fondarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘mda;
Bu ko'rsatkich korxonada sarflangan barcha ishlab chiqarish 
fondlarining bir birligi evaziga qancha foyda olinganligini anglatadi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlari bosqichma- 
bosqich shakllantirilmoqda. So‘nggi yillarda qishloq xo'jaligining yalpi 
mahsuloti, shuningdek, daromadlari ham ortib bormoqda. Lekin qishloq 
xo'jaligi mahsulotlari baholariga nisbatan sanoat mahsulotlari baholarining 
o‘sish darajasi yuqori bo'lganligi uchun tarmoqda olinayotgan sof foyda 
summasi 
doimo 
ham 
ortayotgani 
yo‘q. 
Masalan, 
qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarining 1991-1998-yillarda o‘rtacha sotish bahosi 15150,9 martaga 
oshgan bo‘lsa, sanoat mahsulotlarining o'rtacha sotish baholari 134431 martaga 
oshgan. Ular o'rtasidagi mutanosibat 1:8,9 ga teng. Bunday hol qishloq 
xo‘jaligida foydaning oshishiga salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari 
qishloq xo‘jaligi korxonalari barcha ishlab chiqarish resurslaridan yetarli 
darajada samarali foydalanmagan.
Hukumatimiz tomonidan barcha tarmoqlarda bo‘lgani singari qishloq 
xo‘jaligida ham iqtisodiy samaradorlikni oshirish bo'yicha islohotlar izchil 
amalga oshirilmoqda.
Qishloq xo‘jaligida so‘nggi yillardagi iqtisodiy islohotlar ijobiy natija 
bermoqda. Jumladan, ishlab chiqarish resurslaridan to‘liq foydalanish natijasida 
tarmoqning yalpi mahsuloti hajmi oshmoqda va samaradorlik darajasi ham 
yaxshilanib bormoqda.