O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi

18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-BOB
QISHLOQ XO‘JALIGIDA
MULK VA TADBIRKORLIK SHAKLLARI
• Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan agrar iqtisodiy islohotlarning 
asosiy yo‘nalishlari.
• Qishloq xo'jaligida mavjud mulk shakllari va ulaming o‘ziga xos 
xususiyatlari.
• Qishloq xo‘jaligida mavjud tadbirkorlik shakllari va ulaming paydo boMishi.
2.1. 
Qishloq 
xo‘jaligida 
amaiga oshirilayotgan 
agrar-iqtisodiy
islohotlarning asosiy yo‘naiishlari.
Mustaqillik sharofati bilan 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining 
asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lgan agrar sohani rivojlantirishda qator iqtisodiy 
islohotlar amalga oshirildi. Qishloq xo‘jaligida turli mulkchilikka asoslangan 
erkin tovar ishlab chiqaruvchi subyektlar shakllandi. Dehqonlaming mulkka 
egalik hissining ortishini, erkin iqtisodiy faoliyat yuritishini, daromadlarini o‘z 
xohishiga ko‘ra mustaqil taqsimlash hamda tasarmf etish imkoniyatini 
beradigan xo‘jalik yuritish shakllarini mazkur tarmoqqa joriy etishga alohida 
e‘tibor qaratildi.
0 ‘zbekiston Respublikasining 
Prezidenti I.A.Karimov «Agrar
sektorni tubdan isloh qilish va jadal rivojlantirish muammolari islohotlarning 
dastlabki bosqichida hamda 0 ‘zbekistonning bozorga o‘tish strategiyasida hal 
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Biz qishloqning ustun darajada rivojlanishini 
ta'minlashni, qishloq xo‘jaligini sifat jihatidan yangi asoslarda qayta tiklashni 
o‘z oldimizga vazifa qilib qo‘ydik»2 , - deb ta’kidlagan edi. Davlatning bosh 
islohotchiligida qishloq xo‘jaligida bozor iqtisodiyoti munosabatlarini barpo 
etish maqsadida islohotlarning huquqiy asoslari yaratildi va amalga 
oshiriladigan tadbirlar majmuasi ishlab chiqildi.
Mamlakatimizda 
davlat 
rahbarligida 
qishloq 
xo‘jaligini 
moliyalashtirish, kreditlash hamda soliqlar tizimlari ishlab chiqilib, ular 
hayotga bosqichma-bosqich tatbiq qilinmoqda. Davlat, shuningdek, fan, 
texnika, ilg‘or va samarali texnologiyalar tizimlarini tarmoq miqyosida ishlab
" Karimov I.A. « 0 ‘zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo‘lida», T.: « 0 ‘zbekiston», 
1995, 59-60 betlar.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqishga ham, qishloq aholisini ijtimoiy-iqtisodiy himoya qilishga ham 
rahbarlikni amalga oshirmoqda.
Qishloq xo‘jaligida mustaqillikning dastlabki yillarida davlatning 
bevosita rahbarligida agrar islohotlaming negizi hisoblangan yer va mulk 
islohotlari, 
mazmunan yangi 
fermer, dehqon xo'jaliklari va qo'shma 
korxonalar tashkil etildi va bu jarayon takomillashtirib borilmoqda.
Davlat qishloq xo‘jaligi bilan bog'liq bo'lgan tarmoqlarni ham (xizmat 
ko‘rsatuvchi, qayta ishlovchi, sotuvchi) isloh qilishga alohida e’tibor bermoqda. 
Natijada bu tarmoqlardagi davlat korxonalari davlat aksiyadorlik korxonalariga, 
tashkilotlariga aylantirildi. Masalan, paxta zavodlari, un, non, yog‘-moy, go'sht 
kombinatlari, konserva zavodlari hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Natijada 
shu tannoqlarda bozor munosabatlarini erkin amalga oshirish imkoniyatiga ega 
boigan turli shakldagi mustaqil korxonalar, birlashmalar, uyushmalar tashkil 
etildi. Ulaming serqirra faoliyatlarini samarali boshqarishni ta'minlash 
qobiliyatiga ega boigan tarmoq tashkilotlari ham davlatning bevosita 
rahbarligida tashkil etilib, takomillashtirilmoqda.
Shu 
bilan 
birgalikda 
« 0 ‘zpaxtasanoatsotish» 
uyushmasi, 
« 0 ‘zdonmahsulot» 
davlat-aksiyadorlik 
koiporatsiyasi, 
Yer 
resurslari, 
geodeziya, 
kartografiya 
va 
davlat 
kadastri 
qo‘mitasi, 
« 0 ‘zqishloqxo‘jalikta’minottuzatish» 
davlat 
kooperativ 
kompaniyasi, 
« 0 ‘zqishloqxo‘jalikkimyo» davlat aksiyadorlik jamiyati, « 0 ‘zagromashservis» 
uyushmasi, 
« 0 ‘zagrosug‘urta» 
davlat 
aksiyadorlik 
kompaniyasi, 
« 0 ‘zqishloqxo‘jalikmashlizing» 
aksiyadorlik 
kompaniyasi, 
0 ‘zbekiston 
fermer xo‘jaliklari uyushmasi va boshqalar tashkil etildi. 
Islohotlar faqat 
tarmoqlarda yangi vazirliklar, konsemlar, kompaniyalar tashkil etishgagina 
emas, balki qishloq xo'jaligi va u bilan bog‘liq bo‘lgan xo'jaliklar va 
tarmoqlaming boshqamv tizimini bozor iqtisodi talablariga moslashtirishga 
qaratilmoqda. Davlat rahbarligida amalga oshirilayotgan islohotlar tarmoqqa 
ichki hamda chet el investitsiyalarini jalb etish uchun qulay sharoitlar 
yaratmoqda. Bular pirovard natijada qishloq xo'jaligining yanada rivojlanishini, 
samaradorligi oshishini ta’minlaydi.
Respublikamiz qishloq xo'jaligida amalga oshirilgan islohotlardan 
yana biri - tarmoqda 
yer va suv resurslaridan unumli foydalanish 
mexanizmlari ishlab chiqildi va hayotga tatbiq etildi. Chunonchi, yer va suv 
resurslaridan foydalanishni tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar qabul qilindi. 
Ularda respublikamizda yer va suvga egalik qilish, ulardan maqsadga muvofiq 
hamda samarali foydalanish borasidagi munosabatlar tizimi va ulami amalga 
oshirish tartibi ko'rsatilgan. Yer-suv resurslariga egalik qilishning huquqiy 
asosi 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida «Yer, yer 
osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zahiialar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular 
davlat muhofazasidadir»3 - deb belgilab qo‘yilgan.
Respublikamiz jami yer maydoniga umummilliy boylik, davlat mulki 
sifatida egalik qilish huquqi 0 ‘zbekiston Oliy Majlisi zimmasiga yuklatilgan. 
Oliy Majlis o‘z vakolatidagi yer munosabatlarining ayrim masalalarini xalq 
deputatlari qishloq, shahar, tuman hamda viloyat kengashlari va ulaming ijroiya 
qo'mitalari zimmasiga yuklagan. Ular yuqorida keltirilgan me'yoriy hujjatlar 
lalablaridan kelib chiqqan holda yerlarni ulardan oqilona, samarali foydalanish 
maqsadida foydalanuvchilarga ma'lum muddatga haq to'lash evaziga 
foydalanish uchun bermoqdalar. Demak, ular yer islohotini amalga oshirishga 
mas'uldirlar. Chunki ular yerlami samarali foydalanish uchun haqiqiy egasiga 
berish bilan bog‘liq boigan masalalami hal etadilar.
Shu bilan birgalikda respublika fuqarolariga shaxsiy yordamchi 
xo‘jaliklarini yuritish hamda yakka tartibdagi uy-joy qurilishi va uni 
obodonlashtirish uchun meros qilib qoldirish sharti va umrbod egalik qilish 
huquqi bilan belgilangan miqdorda yer berilmoqda. Demak, shu qoidaga 
muvofiq yemi avloddan-avlodga meros qilib qoldirish ta'minlangan, ya’ni shu 
yerlarga egalik qilish hamda ulardan foydalanish huquqi fuqarolarga umrbod 
berilgan. Bu respublikamiz yer islohotidagi eng muhim yutuq hisoblanadi.
I.ekin fuqarolar qonunlarda ko'rsatilgan shartlarai buzsalar, ulaming yerga 
merosxo‘r sifatida egalik qilish huquqi yuqoridagi tashkilotlar tomonidan bekor 
etilishi ham ko‘rsatilgan. Islohot natijasida respublika qishloq hududlarida 
yashayotgan fuqarolarga umrbod foydalanish uchun 
1990-2002-yillar 
davomida 600 ming gektarga yaqin qishloq xo‘jalik yerlari berildi. Bu maydon 
Andijon viloyatining qishloq xo'jalik yerlariga nisbatan 2,2 marta, Farg'ona 
viloyatinikiga nisbatan 1,8 barobar ko‘pdir. Yerlami berish natijasida 3,2 mln. 
dan ortiq oilaning yer bilan ta'minlanganlik darajasi hozirgi davrda qondirilgan. 
2001-yilning boshiga kelib mamlakat aholisi ixtiyorida 625,8 ming gektar 
tomorqa yerlari bor edi. Aholi o‘zlariga berilgan yerga qonun doirasida egalik 
qilish hamda undan samarali foydalanish natijasida yurtdoshlarimizni qishloq 
xo'jalik mahsulotlari bilan ta’minlashga ulkan hissa qo'shmoqda.
Aholiga yer maydonlarining berilishi ulaming uy-joyga bo'lgan 
talabini qondirish, mahsulotlar yetishtirish orqali o‘z daromadlarini ko‘paytirish 
va eng asosiysi, ulaming ish bilan bandligini ta'minlashga, turmush 
farovonligini oshirishga juda katta hissa qo'shdi. Prezidentimiz Islom Karimov 
tomonidan mazkur islohotning amalga oshirilishi nafaqat iqtisodiy, balki 
ijtimoiy jihatdan ham muhim ahamiyatga egadir.
Bozor iqtisodiga o‘tish sharoitida mulkchilikning turli shakllari va 
crkin mulk munosabatlari mavjud bo'lishi, bunda xususiy mulkchilikni
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, -T.: « 0 ‘zbekiston», 2008
21
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlantirishga alohida e'tibor berilishi lozimligini inobatga olib, hukumatimiz 
tomonidan ulaming huquqiy asoslari yaratildi: «Mulk to‘g‘risida», «Ijara 
to‘g‘risida», «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi 
qonunlar va ko‘pgina qarorlar, farmonlar qabul qilindi. Shularga asoslangan 
holda tarmoqda bosqichma-bosqich mulkchilikning turli shakllari tashkil etildi. 
Masalan, Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq 1992-yilda 224 ta davlat 
xo'jaligi iqtisodiy ahvoli nochor bo‘lganligi uchun jamoa xo‘jaliklariga, 
ulaming mulki esa jamoa mulkiga aylantirildi. Qishloq xo‘jaligida mulkni 
davlat tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish jarayoniga alohida e'tibor 
qaratildi. Xususiy mulkchilikni rivojlantirishga alohida e'tibor berildi. Chunki 
haqiqiy mulk egasiga aylangan qishloq ahli undan oqilona hamda samarali 
foydalanishi tabiiy.
Qishloq xo'jaligida erkin bozor munosabatlarini shakllantirish 
maqsadida moliya, soliq, kredit hamda baholar tizimini isloh etishga ham 
e'tibor berildi. Chunki davlat mulkchiligiga asoslangan lcorxonalaming 
faoliyati davlat tomomnidan moliyalashtirilar, yetishtirilayotgan qishloq 
xo‘jalik mahsulotlarining xarid baholari davlat tomonidan rejali tarzda 
belgilanar edi. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida esa korxonalar ishlab 
chiqaiishi uchun zarur bo‘lgan mablag'larni o‘zlari ishlab topishlari kerak. 
Mablag‘ yetishmagan hollarda uni chetdan o'zaro manfaatli tarzda qarzga 
olishi, ishlab chiqargan mahsulotlarini esa bozor talablari asosida sotishga 
harakat qilishlari lozim.
Bu o'rinda ta'kidlash kerakki, qishloq xo‘jalik yerlariga, yirik 
imgatsiya-melioratsiya inshootlariga nisbatan davlat mulkchiligi saqlanib 
qolishi 
maqsadga 
muvofiq. 
Yangi 
yerlami 
kompleks 
o‘zlashtirish, 
foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish maqsadida amalga 
oshirilayotgan irrigatsiya va melioratsiya tadbirlari, yirik irrigatsiya- 
melioratsiya inshootlarini qurish, ta'mirlash va ulardan foydalanish uchun 
davlat byudjetidan mablag1 ajratilmoqda. Qishloq hududlarida ekologik 
muhitni sog‘lomlashtirish bilan bogiiq 
boigan tadbirlarga, qishloq 
xo'jaligidagi urug‘chilik, seleksiya, naslchilik, veterinariya sohalariga ham 
davlatning ko‘magi zarur hisoblanadi.
0 ‘tish davrining dastlabki bosqichida davlat ehtiyojlari uchun talab 
etiladigan paxta, g‘alla, sholi yetishtirishni moliyalashtirish davlat byudjetidan 
maxsus transh mablag'lari orqali amalga oshirilar edi. Lekin bu mablag‘lardan 
yanada unumli foydalanishni ta'minlash maqsadida qishloq xo‘jalik ishlab 
chiqaruvchilariga imtiyozli kreditlar berish tizimi y o ig a qo'yildi va u o‘zini 
oqlamoqda.
Qishloq xo‘jaligida soliqlar tizimi ham takomillashtirib borilmoqda. 
1999-yilgacha qishloq xo‘jalik korxonalari daromad, yer, suv, mulk va boshqa 
turdagi soliq va toiovlam i to ia r edilar. 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab
22
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qishloq xo'jalik korxonalari yagona yer solig‘ini to‘lamoqdalar. 2011-yil 
holatiga yagona yer solig‘i stavkasi yeming me'yoriy qiymatining 6 foizi 
miqdorida belgilangan. Yagona yer solig'ining joriy etilishi xo'jaliklar uchun 
ancha qulaylik yaratmoqda. Chunki mazkur holat soliq miqdorini yerlarning 
holati, unumdorligi va ekilgan ekin turiga qarab hisoblashga imkon yaiatdi 
hamda soliqlarni hisoblash va to‘lash jarayonlarini ancha soddalashtirdi.
Keyingi yillarda hukumatimiz tomonidan sug‘oriladigan yerlarning 
meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha ham ko'pgina islohotlar amalga 
oshirilmoqda. Ushbu sohaga taalluqli 2008-2012-yillarga mo‘ljallangan Davlat 
dasturi qabul qilindi, maxsus jamg‘arma va ixtisoslashgan lizing kompaniyasi 
tashkil etildi hamda ko‘plab me'yoriy hujjatlar qabul qilindi.
Prezidentimiz tomonidan 2009-yil "Qishloq taraqqiyoti va farovonligi 
yili” deb e'lon qilindi va maxsus Davlat dasturi ishlab chiqilib, hayotga tatbiq 
etilmoqda. Ushbu dasturda qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish bilan bir 
qatorda qishloqlarda hayot darajasini oshirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy 
inffatuzilmani rivojlantirish, qishloqlarimizning qiyofasini zamonaviylashtirish, 
qishloq aholisi uchun munosib turmush sharoitlarini yaratib berishga alohida 
e’tibor qaratilgan.