O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

Ovqatlanish tartibi 

Matbuotda  asosiy  oziq  moddalari–oqsillar,  yog‘lar,  uglevodlar 

hamda  vitaminlar,  mineral  moddalarning  ovqat  tarkibida  qancha 

bo‘lishi  haqida  ma'lumotlar  berib  boriladi.  Shunga  ko‘ra 

ovqatimizning  tarkiban  maqsadga  muvofiq  bo‘lishiga  imkon  qadar 

harakat  qilamiz.  Bu  tushunchalar  oqilona  ovqatlanishning  muhim 

shartlari bo‘lib, ularga rioya qilish vitaminlar yetishmasligi tufayli sodir 

bo‘ladigan  shapko‘rlik,  singa,  raxit  va  boshqa  kasalliklarning  oldini 

olishda  samara  beradi.  Lekin  oqilona  ovqatlanishning  yana  bir  muhim 

sharti bo‘lmish ovqatlanish rejimiga rioya qilish ko‘pincha e'tibordan 

chetda  qoldi  va  buning  oqibatida  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  ekologik 

muammolar kelib chiqmoqda.  

Ba'zan sharoit taqozosi bilan  o‘z vaqtida ovqatlanilmasa kuchli 

ochlik  tuyg‘usidan  tashqari  qon  bosimining  ko‘tarilishi,  bosh 

og‘rig‘i,  ko‘ngil  aynishi  kabi  holatlar  sodir  bo‘ladi.  Bundaylarni 

ko‘pincha  ochlikka  chidamsiz  odamga  chiqarishadi.  Haqiqatdan  ham 

ko‘rinishidan  soppasog‘  bo‘lsada,  qisqa  muddatli  ochlikdan  keyin 

hastalanganlarni oramizda uchratish mumkin. Buning sababi ko‘pincha 

ochlik  tufayli  qonda  shakar  kamayib  ketganidan  bo‘lsa  kerak  yoki 

yegan  ovqat  tamoman  hazm  bo‘lganidan  keyin  kishining  madori 

quriydi,  shuning  uchun  uning  boshi  og‘riydi,  noxush  bo‘ladi  deb 

izohlaydilar.  Aslidachi,  qayd  qilingan  ko‘ngilsizliklarning  sababi  faqat 

me'da–ichaklarda  oziq  moddalarining  tugashi  yoki  kamayib 

ketishidanmi?  

---

315 

 

Bir  xil  jinsdagi  va  bir  xil  yoshdagi  sichqonlar  alohidaalohida 

qafaslarga qamab qo‘yilgan va kecha-kunduz davomida ularga ovqat 

beriladigan  qopqoq  ikki  soat  davomida  ochilgan,  xolos.  Birinchi 

guruhda  bunday  imkoniyat  tong  yorishishi  bilan,  ikkinchisida  esa 

qorong‘i  tushishi  bilan  yaratilgan.  Natija  shunday  bo‘lganki,  erta 

tongda  oziqlanish  imkoniyatiga  ega  bo‘lgan  guruh,  jonivorlari  vaqt 

o‘tishi bilan birinketin o‘lib ketishgan, kechqurun ovqat yeydiganlari 

esa yashayvergan. 

Olib  borilgan  tajribalarning  ikkinchi  qismida  shu  narsa 

kuzatiladiki,  jonivorlar  belgilangan  tartibda  har  doim  bir  vaqtda,  ya'ni 

kech tushishi bilan va ikki soat davomida ovqatlantirilaversa oziqlanish 

vaqti  bo‘lishi  bilan  ularda  harakat  faollashar  ekan.  Agar  oziqlanish 

vaqti  oldinga  yoki  keyinga  surilsa,  yangi  tartibda  oziqlanishga 

o‘rganish  yuzaga  kelganidan  keyin  yana  avvalgidek  aynan  ovqat 

berilishidan  oldin  ular  serharakat  bo‘lib  qolar  ekan.  Shunisi  diqqatga 

sazovorki,  bir  marta  ovqat  berish  29  soat  vaqt  o‘tishi  bilan  yoki  19 

soatdan  kam  vaqt  ichida  amalga  oshirilsa,  ovqat  oldidan  kuzatilgan 

harakatchanlik  yuz  bermasdan,  bunday  tartibda  ovqatlanishga 

hayvonlar umuman o‘rgana olmasdan, oqibatda o‘lib ketar ekan. Bu 

holatni  shartli  reflekslar  nazariyasi  bilan  tushuntirish  qiyin.  Haqiqatdan 

ham shartli reflekslar bilan ish olib borilganda tajribalar aynan kunning 

ma'lum vaqtida takrorlansa natija yaxshi bo‘ladi, belgilangan vaqtdan 

3-4  soat  oldin  yoki  keyin  o‘tkazilgan  tajribalarning  samarasi 

bo‘lmaydi.  Bu  ko‘pgina  hayvonlarda  o‘tkazilgan  tajribalarida  sinab 

ko‘rilgan.  Nega  shunday?  ushbu  va  oldingi  savollarga  javob  topish 

uchun  keyingi  yillarda  joriy  qilingan  biomaromlarga  murojaat  qilamiz. 

Unda  shu  narsa  e'tirof  qilinganki,  odam,  hayvon  va  o‘simliklardagi 

---

316 

 

tiriklikni  ta'minlovchi  barcha  biologik  jarayonlarning  o‘ziga  xos 

xususiyatlari yoki davriyligi doimiy ravishda takrorlanib turadi. Fiziologik 

faoliyatlarning bunday takrorlanishi biologik soatlar deb ham yuritiladi. 

Odamda  bunday  biomaromlar  u  ona  qornida  rivojlanayotgan 

paytlaridayoq  shakllanar  ekan.  Biomaromlarga  xos  vaqt  hisoblash 

jarayoni  tanadagi  har  bir  hujayra,  jumladan,  DNK,  pHK,  molekulalari 

dasturiga  irsiy  ravishda  kiritilgan  bo‘ladi.  Biomaromlar  dastavval 

yerning quyosh atrofida (1 yil davomida) va o‘z o‘qi atrofida (24 soat 

chamasi)  aylanishidan  yuzaga  keladi.  Chunki  bu  harakatlar  davriy 

ravishda takrorlanib, atrof muhitning yoritilishi, harorati, namligi, elektr 

maydoni  vaboshqalarni  faol  o‘zgartiradi.  Tirik  vujudlarning  mana 

shunday  o‘zgarishlarga  moslashganlari  yashab  qoladi,  qolganlari  esa 

o‘lib  ketadi.  Moslashish  uchun  esa  barcha  fiziologik  jarayonlarda 

davriy takror  holatlarga xos  o‘zgarishlar qilish zarur. Biomaromlardan 

ayniqsa  kecha-kunduzligi  har  xil  salbiy  ta'surotlarga,  doim  bir  xil 

takrorlanadigan  tartibning  o‘zgarishiga  juda  sezgir  bo‘ladi  va  bu 

boradagi  ozmuncha  chetga  chiqishlar  vujud  me'yorini  buzib,  turli  xil 

kasalliklarga  olib  keladi.  Hozirgacha  odamda  300  dan  ortiqroq  har  xil 

fiziologik  vazifalarning  biomaromlar  o‘zgarishi bilan  ma'lum  darajada 

me'yordan chetlanishi fanda aniqlangan. 

Vujuddagi 

fiziologik 

vazifalarning 

eng 

murakkab 

va 

davomlilaridan  biri  bu  ovqat  hazm  qilishdir.  Biz  iste'mol  qiladigan 

taomlar yuqori molekulali birikmalardan tashkil topgan bo‘lib, ular shu 

tariqa  to‘g‘rdan-to‘g‘ri  qonga  so‘rilmaydi.  Buning  uchun  ovqat 

hazm  qilish  yo‘lidagi  maxsus  bezlardan  shiralar  ajraladi  va  oziq 

moddalari  ular  bilan  aralashib  hazm  bo‘lish  boshlanadi.  Oziq 

moddalarining parchalanishi yoki gidrolizlanishi bir yo‘la bo‘lmasdan 

---

317 

 

peshmapesh boradi. Masalan, kraxmalning shakargacha parchalanishida 

bir  ferment  qatnashsa,  shakarning  glyukozaga  aylanishida  o‘z 

navbatida  ikkinchi ferment  ishtirok etadi. Kraxmaldan tashqari oqsil va 

yog‘lar  ham peshmapesh  o‘z fermentlari ta'sirida oddiy  molekulalar 

holigacha  gidrolizlanganidan  keyingina  qonga  so‘riladi  xolos.  Bu 

fermentlar  maxsus  hujayralar  tomonidan  har  bir  ovqatlanishga  xos 

alohidaalohida miqdorlar bilan ishlab chiqariladi, ya'ni nonushta davrida 

ajratilgan fermentlar tushlik ovqatni hazm qilishda qatnashmaydi, balki 

uning uchun yangidan fermentlar ishlab chiqariladi. Shuningdek, kechki 

ovqat  fermentlari  ham  mustaqil  ravishda  sintezlanadi.  Hali  bu  bilan 

ovqatning  to‘liq hazm  bo‘lishi tugamaydi. Oddiy molekulalar holiga 

keltirilgan oziq moddalarining ichak devorlaridan qonga o‘tishi uchun 

ham  maxsus  tashuvchi  molekulalar  bo‘ladi,  agar  ular  o‘z  vaqtida 

yetarli  miqdorda  hosil  qilinmasa,  qonga  hyech  bir  oziq  modda 

o‘tmaydi. Aniqlanishicha, mana shu ferment molekulalari va tashuvchi 

molekulalarning  sintez  qilinishi  va  faoliyati  bir  kecha-kunduzlik 

biomaromlarga  bo‘ysunadi.  Bir  kunda  belgilangan  vaqtda  3  yoki  4 

marta  ovqatlanishga  o‘rgangan  odamda  ovqatlanish  vaqti 

yaqinlashishi  bilan  qayd  qilingan  hazm  suyuqliklari  sintezlanib 

tayyorgarlik  ko‘riladi,  natijada  iste'mol  qilingan  ovqat  oson  hazm 

bo‘ladi.  Birinchi  misolimizda  bemahal,  ochiqmasdan  yeyilgan  ovqatni 

hazm  qilish  uchun  me'daichaklar  tomonidan  hyech  bir  tayyorgarlik 

ko‘rilmagan bo‘ladi, ovqat tushganidan keyingina tegishli fermentlar 

ajrala  boshlaydi,  oqibatda  gidrolizlanish  ancha  kechikib,  uning 

to‘lato‘kis  kechishi  qiyin  bo‘ladi.  Bunday  yo‘l  bilan  boradigan 

hazm jarayonlari albatta o‘z vaqtida yeyilgan ovqatga qaraganda qiyin 

va og‘ir bo‘ladi. 

---

318 

 

Ikkinchi  misolimizga  kelsak,  hozir  odam  me'daichak  tizimidan 

parchalovchi  fermentlardan  tashqari  20  dan  oshiq  gormon  va 

gormonsimon  biologik  faol  moddalarning  sintezlanib  qonga  o‘tib 

turishi isbotlangan, ular ichak gormonlari deyiladi. Ular oziq moddalari 

hazm bo‘lishigagina ta'sir qilmasdan, balki qon tomirlari tonusi, yurak 

faoliyati,  moddalar  va  quvvat  almashinuvi  jarayonlarini  o‘zgartirish 

hamda  ishtahani  boshqarib  borish  xususiyatiga  ega.  Ichak  gormonlari 

odam och va to‘q bo‘lganida turli miqdorda va turli faollikda ajraladi. 

Shunga  ko‘ra  kishi  odatdagidan  uzoqroq  vaqt  davomida  och  qolsa, 

o‘z  vaqtida  ovqatlanmasa,  qon  bosimi  o‘zgarib,  boshi  og‘rishi, 

ko‘ngil aynishi kabi holatlarga tushib qolish hyech gapmas. 

Sichqonlar  ustida  olib  borilgan  tajribalar  natijasini  tushintirishda 

dastavval  ularni  qorong‘u  payti,  ya'ni  kechasi  faol  bo‘lib,  kunduzi 

kam  harakatlilikda  umr  o‘tkazishga  moslashganligini  hisobga  olish 

kerak.  Shunday  ekan,  ertalab  tong  yorishishi  bilan  ulardagi  barcha 

fiziologik  jarayonlar,  shu  jumladan,  oziq  moddalarini  iste'mol  qilish  va 

hazm qilish faoliyati ham kuchsizlanib ketadi, hayvon ehtiyojiga yarasha 

ovqat  yemaydi  (bunga  har  ikkala  tajriba  guruhidagi  hayvonlar  yegan 

ovqatni o‘lchab osonlik bilan isbotlash mumkin), yeganini ham yaxshi 

hazm qila olmaydi, natijada ular ozib, oxirida o‘ladi. 

Endi sichqonlarda kecha-kunduzda bir marta yeyiladigan ovqatni 

oxirgi  ovqatlanishdan  29  soatdan  ko‘p  yoki  19  soatdan  kam  vaqt 

ichida  berilganida  ularning  bunday  tartibda  moslasha  olmasligiga 

kelsak,  bir  kecha-kunduzlik  maromlarga  asosan  har  kunning  ma'lum 

soatlaridagina  fiziologik  jarayonlar  faollashadi  yoki  susayadi.  Ayni 

misolimizda  hazm  a'zolaridan  fermentlar  ajrala  boshlanishi  har  1920 

---

319 

 

soatdan  keyin  boshlanib,  to  29  soatgacha  davom  etadi  va  shu  davrda 

iste'mol qilingan ovqatning hazm bo‘lishi oson kechadi.  

Yuqorida aytilganlardan o‘z vaqtida ovqatlanishning muhimligi 

haqida  tegishli  xulosa  chiqarish  qiyin  emas.  Endi  yana  bir  narsa 

muhimki,  qayd  qilinganidek,  har  qaysi  ovqatlanishda  oziq  moddalarini 

gidrolizlaydigan  fermentlar  va  parchalanish  mahsulotlarini  qon  hamda 

limfaga tashiydigan maxsus o‘tkazgich molekulalar oqsil moddalardan 

yangidan  sintezlanadi.  Buning  uchun  ancha  quvvat  sarflanadi,  bu 

molekulalar  asosan  eng  muhim,  to‘la  qiymatli  oqsillardan  hosil 

bo‘ladi.  Qizig‘i  shundaki,  iste'mol  qilinadigan  ovqatning  tarkibi  va 

miqdoriga  qarab  fermentlar  va  tashuvchi  molekulalar  ham  ma'lum 

tartibda,  tarkibda  va  miqdorda  sintezlanar  ekan.  Yana,  avval  yegan 

ovqatimiz  bugungi  hazmda  qatnashuvchi  makromolekulalar  hosil 

bo‘ladigan  mahsulotdir,  ya'ni  oldinroq  yegan  ovqatimizdan  keyingi 

yeydigan  ovqatimiz  uchun  hazm  fermentlari  hosil  bo‘ladi.  Shuning 

uchun  ham  palapartish  ovqatlanish  ularning  hazm  bo‘lishini 

murakkablashtiradi.  Ko‘pincha  dam  olish  kunlari,  bayramlarda 

odatimizga  ko‘ra  yog‘li,  go‘shtli,  har  kuni  yeydigan  ovqatimizga 

qaraganda  o‘z  sifati,  tarkibi,  miqdori  bilan  farq  qiladigan  taomlar 

iste'mol  qilamiz.  Ba'zan  esa  bunday  kuchli  taomlardan  ustiustiga 

ko‘proq  tanovul  qilib  qo‘yilsa,  u  kishini  bezovta  qilishini  ko‘pchilik 

biladi.  Bunday  noxushliklarning  asosida  har  bir  yeyiladigan  ovqatning 

spetsifik  dinamik  ta'siri  degan  tushuncha  yotadi.  Unga  ko‘ra  ovqat 

yeyilgandan  keyin  unda  hazm  qilish  uchun,  yuqorida  aytilganidek, 

tegishli  tartibda  va  miqdorda  shira  ishlab  chiqarish,  ximiyaviy 

parchalanish  yo‘li  bilan  hosil  bo‘lgan  yangi  moddalarni  qon  va 

limfaga  o‘tqazish,  qonda  ko‘payib  ketgan  qismlarini  qayta  ishlab 

---

320 

 

buyraklar  va  teri  orqali  chiqarish  uchun  anchagina  quvvat  sarflanadi. 

Iste'mol  taomlari  tarkibida  oqsil  moddalari  serob  bo‘lsa,  bu  quvvat 

miqdori  sezilarli  darajada  ko‘payadi  va  bunday  taomldardan  to‘yib 

olgandan keyin me'da va ichaklar jadal ishlab, tanadagi asosiy quvvatni 

o‘ziga tortadi, natijada kishini uyqu bosib, lanj bo‘ladi. Chunki asosiy 

e'tibor,  quvvat  sarfi  hazm  jarayoniga  qaratilgan  bo‘lib,  boshqa 

faoliyatlar cheklanadi. Ovqatning spetsifikdinamik ta'siri yana yurakning 

tez  urishi,  qon  bosimining  ko‘tarilishi,  nafas  olishning  tezlashishi  va 

hatto  tana  haroratining  ko‘tarilishi  kabi  holatlarga  olib  keladi. 

Ovqatlangandan  keyin  bo‘ladigan  bunday  bezovtaliklar,  ayniqsa, 

kishining  yoshi  bir  joyga  borib  qolganidan  keyin  yaqqol  sezila 

boshlaydi. Shu sababli bunday kishilar ovqatlanish tartibiga rioya qilishi 

nihoyatda  muhim.  Ovqatlardan  ko‘proq  yeb  qo‘yish  yoki  tobi 

qochgan  odamning  turli  taomlarni  aralashtirib  tanovul  qilishi  ba'zan 

yomon  oqibatlarga  olib  kelmasligini  ta'minlash  uchun  bu  fikrlardan 

xabardor  bo‘lish  foydalidir.  Hayotimizda  kuchli  his–hayajon  bilan 

bog‘liq  bo‘lgan  nihoyatda  sertashvishlilik,  shoshmashosharlik, 

hafachilik, ruhan ezilish, achchiqlanish, g‘azablanish, tajovuzkorlik yoki 

bevosita  markaziy  nerv  tizimi  va  mushak  faoliyati  bilan  bog‘liq 

serharakatlilik va kamharakatlilik, shuningdek nihoyatda issiq yoki sovuq 

harorat ta'siri turli xil favqulodda omillar ham ovqatlanish tartibini ancha 

buzib yuborishga olib keladi. Bunday paytlarda vujudning ososiy e'tibori 

hozirgina  sanab  o‘tilgan  holatlarga  qaratilib  quvvatning  qariyb 

hammasi  shularga  sarflanadi,  ovqatlanish  va  uni  hazm  qilish  bilan 

bog‘liq jarayonlar esa susayadi.