O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

A

SOSIY ATAMALAR

 ....................................................................................... 378

 

ADABIYOTLAR ......................................................................................... 420

 

 

---

6 

 

 

SO‘Z BOSHI

 

O‘zbekiston  Rrespublikasi    Davlat    ta‘lim  standartlari    hamda  

yangi  tuzib    chiqilgan      fanning    o‘quv  dasturiga    mos  ravishda  

yozilgan  «Hazm    va    oziqlanish  fiziologiyasi»    Odam  va  hayvonlar 

fiziologiyasi    faninig  tarkibiga    kiruvchi  tegishli  boblarni      o‘z  ichiga 

olib,    5А140101  “Biologiya”

 

magistratura    yo‘nalishi    tinglovchilari 

uchun  darslik sifatida  mo‘ljallangan. 

 

Ushbu    tanlov  fani    inson  va  hayvonlar    organizmida    oziq 

moddalarni  qabul qilish,  qayta   ishlab  o‘zlashtirish,  hamda bevosita  

ovqatlanish  bilan  bog‘liq    bo‘lgan  jarayonlarga  bag‘ishlangan  

nazariy va amaliy masalalarni yoritishga  qaratilgan.  

Ushbu masalalarni  to‘g‘ri qo‘yilishi, optimal echimi oziq-ovqat 

mahsulotlaridan    unumli  foydalanish,  turli    xil    ekologik  holatlarda      

kishilik  jamiyatida    vaqti-vaqti    bilan    kuzatilib  turadigan  iqtisodiy 

inqirozlarning  oldini olish, har xil yuqumli  va surunkali  xastaliklardan  

himoyalanishda  muhim  ahamiyat kasb etadi.  

Darslik  ikki  qismdan  iborat  bo`lib,  birinchisi    hazm  a`zolarining  

funksional  xususiyatlariga    bag‘ishlangan.  Unda    og‘iz  bo‘shlig‘i, 

me‘da, ichak barcha hazm bezlarining  ovqat moddalarning  fizikaviy 

hamda   dastlabki   kimyoviy  o‘zgarishlarga  uchrashida  qatnashishi  

fanning zamonaviy  yutuqlariga  tayanib  izohlangan. 

 

Ovqat  hazim  bo`lishi      va  ovqatlanish      fiziologiyasini    dastavval  

I.P.Pavlov    tomonidan    yaratilgan    mumtoz    ilmiy      tushunchalardan  

tashqari   keуingi  50-60  yil ichida   fanning  turli soxalari   bo‘yicha   

qo‘lga  kiritilgan    metodologik  yondashuvlar      (elektrofiziologik, 

---

7 

 

immunologik,  sitokimyoviy,  biokimyoviy    va    boshqalar)    yordamida  

yangiliklar ochilib   membranada   ovqat hazm  bo‘lishi, filogenez va  

ontogenezda 

oshqozon-ichak  tizimining      morfofunksional   

xususiyatlari, aholi turli guruhlarida ratsional ovqatlanish normativlari va 

boshqalar),  bu    hol  hazm  tizimining    nafaqat      odam    va  hayvonlarda   

iste‘mol  taomlaridan    kerakli  energiya    va  plastik  materiallarni   

o‘zlashtirib  oluvchi      masalalarda  faol      qatnashuvchi      a‘zolar 

majmuasi   sifatida qarashni   taqozo etmoqda. 

   Me‘da hazm  funksiyasini   bayon etishda   gastroenterologiyadagi  

keyingi  yutuqlar,  jumladan    undan    ajratilgan      shiraning  barcha   

biokimyobiy     ko‘rsatkichlarini   tekshirish   ob‘ektiga  hech  bir    zarar 

etkazmasdan  sof    tabiiy    holda    qayd  qilish  yo‘li    bilan      oligan 

natijalardan. 

Shuningdek,      jigarning  ovqat  hazm      bo‘lish  jarayonidagi  

ishtiroki  gepatologiyadagi  yangi tekshirish  usullari bois   qayd qilingan   

ma‘limotlar   bilan boyitilgan. 

Ingichka  ichakdagi  ichki  uyzasidagi  epiteliotsitlarda  ishlab 

chiqariladigan    haqiqiy    ichak  fermentlari  u  yerda      sodir  bo‘ladigan 

so‘rish 

jarayonlarida 

 

transport 

funksiyasini 

bajaruvchi 

komplekslarning  ishlash mexanizmlari bayon qilingan. 

 Shu  bilan  bir  qatorda      oshqozon-ichak  tizimining    endokrin  

funtksiyasi  akademik    A.M.Ugolev    va      bu      sohada    ish  olib  borgan 

boshqa  olimlarning    tadqiqotlari  asosida  tushuntirib  borilgan.  Ushbu 

qismda  yo‘g‘on  ichakning    ingichka  ichakda  fermentativ 

parchalanishga uchramagan qismlarining  mikroorganizmlar tomonidan  

gidrolizlanishi    va  bu  jarayoning    qanday  kechishi,    ijobiy  va  salbiy 

tomonlari  ko‘rsatib o‘tilgan.   Oshqozon –ichak yo‘lining   harakat  

---

8 

 

funktsiyasi  ham      hazm  jarayonida    muhim  ahamiyat  o‘ynashi,  uni  

amalga    oshishda  davriylik mexanizmlari  batafsil gapirilgan. 

         Ushbu  qismda  yana   ovqat hazm qilish  a‘zolari  funksiyasining 

boshqarilishi,  bu  jarayonda  nerv  va  gumoral  omillar  ishtiroki  bayon  

qilingan. 

           Darslikning    ikkinchi  qismi  bevosita    ovqatlanish  bilan  bog`liq 

bo`lgan  jarayonlarga  bag‘ishlangan  bo‘lib,    unda    asosiy    oziq 

moddalari    ya‘ni,  makronutrientlar    (oqsillar,  yog‘lar  va  uglevodlar)  

hamda    mikronutrientlarning  (vitaminlar,  mineral  moddalar)  fiziologik  

va biokimyoviy  xususiyatlari  nutritsiologiyada   keyingi yillarda qo‘lga 

kiritilgan yutuqlar  asosida bayon  qilingan. 

      Ushbu    qismda    asosiy  va  qo‘shimcha    oziq    moddalarning  

O‘zbekistom Respublikasi   sharoitida  asosiy  manba‘lari,  turli guruh 

vakillarining    ularga  bo‘lgan  ehtiyojlari      va  ularni  qondirish   

masalalariga  alohida  e‘tibor berilgan. 

Nafaqat  Respublikamizda    balki  butun    dunyo    aholisi  orasida  

uchrab  turadigan  oqsil va  oqsil energetik taqchillikning kelib chiqish 

sabablari,    ularni  oldini  olishda    mahaliy    mahsulotlardan  unumli 

foydalanish      yo‘llari  bayon    qilingan.  Yana  bu  qismda      organizmda  

energiya almashinuvining  ovqatlanish  jarayoniga   bog‘liq  masalalari,  

ehtiyojdan      ko‘p    va      ehtiyojdan  kam    oziqlanish    olib    keladigan  

oqibatlar  haqida  fikr yuritilgan  bundan  tashqari  oqilona ovqatlanish  

pritsplari (miqdor, sifat, tartib)  izohlanib  ovqatlanish nazariyalari  ustida  

to‘xtalgan. 

   

Aholi    turli    guruhlarining    jumladan      aqliy    mehnat    qiluchilar,  

ishchilar,    qishloq    mehnatkashlari,  o‘quvchi    yoshlar,  talabalar, 

---

9 

 

sportchilar,    homilador  va    sut    emizdiruvchi  ayollar.      Keksalar  va 

qariyalarning   ratsional  ovqatlanishi   asoslari  keltirilgan. 

         Darslik “ Odam va hayvonlar  fiziologiyasi”  ixtisosligi  boyicha   

tayyorlanadigan  magistrlarga  ovqat   hazm  bo‘lishi  va ovqatlanish    

masalalarining      nazariy    va    amaliy  jihatlarini  keng    ko‘lamda  

tushuntirishga,      bu    sohada      egallagan    bilimlarni      ta‘lim-tarbiya 

ishlarida    qo‘llashga    moslashtirilgan.  Shi  bilan  bir  qatorda        u  

bo‘lajak  magistrlar  “Odam  va hayvonlar  fiziologiyasi“ ning  aynan   

shu   sohasi  bo‘yicha   mustaqil  ilmiy  tadqiqotchilar  bo‘lib  faoliyat  

yuritishlari    uchun    ilmiy      asos        hamda        metodologik      yo‘nalish    

berishga   mo‘ljallangan. 

 

Darslikda  o‘quv  materiallarni  tushinishga  yordam  beradigan  

rasmlar  va  jadvallar  hamda  atamalar  lug‘ati  keltirilgan.    Har  bir 

qismning  yakunida  savollar  va  muammoli  masalalar  talabalarni    o‘z-

o‘zini tekshirish tavsiya etilgan.  

Zamonaviy interfaol axborot uzatish, aqliy hujum, klaster  va bosqa 

pedagogik  texnologiyalar  o‘qituvchi  darsni  qanday  tashkil  qilinishiga 

bog’liq ravishda o‘tkazilishi lozim. 

---

10