O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

'S
	m		в		G

1. 
   guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
   

Guruhlar bildirgan fikrlarni keyingi guruhlar takrorlamasligi uchun diqqat bilan eshitib, bir xil ma'lumotlarni o'chirib boradilar. Muammoni bahsga aylantirish kerak emas. Ularni o'qituvchini o'zi asoslab xulosa yasashi va baholashi kerak.

171

5-ILOVA

Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar



6-ILOVA

Uyga vazifa

1. 
   O’tilgan mavzuni o’zlashtirish
   
2. 
   Mavzuga doir tushunchalar yuzasidan aqliy hujum tehnikasini yaratish
   

172



Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi 24-Mavzu: Pnevmokokklar O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli

Vaqt 80	Ta’lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi	Nazariy: to'liq o'quv mashg'uloti.
O'quv mashg'ulot rejasi	Pnevmokokklar morfologiyasi Kulturali xossasi Fermentativ xossasi Antigenligi va tasnifi
O'quv mashg'ulotining maqsadi mikrobiologiya fan tizimi haqida umumiy tushuncha
O'qitishnatijasi	Ushbu mavzuni o'zlashtirish natijasida o'quvchilar laboratoriya asbob uskunalarda foydalanish, mahsulotlarning sifatini baholash kabi kasbiy kompetensiyalarga ega bo'ladilar.
Pedagogikvazifalar: Pnevmokokklar morfologiyasini tasnifini berish. Kulturali xossasini tushuntirish. Fermentativ xossasi ochib berish va boshq.	O'quv faoliyati natijalari: Pnevmokokklar morfologiyasini tasnifini berish. Kulturali xossasini tushuntirish. Fermentativ xossasi ochib berish va boshq.
O'qitish metodlari	Ma’ruza/ suhbat/ baxs/ fanga doir boshqalar.
O'qitish vositalari	Matnlar, yozuvlar taxtasi, slaytlar, proektor, kompyutr.
Qaytar aloqaning usul va vositalari	Ogzaki nazorat: savol-javob.
Oquv faoliyatini faoliyatini tashkil etish shakli	Guruh shaklida
O'qitish sharoiti	Auditoriya xonasida
Qaytar aloqaning usul va vositalari	savol-javob, test, bajarilgan o’quv topshiriqlarni baholash.

173

O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlar va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O'qituvchi	Ta’lim oluvchi
1- O'quv mashg'ulotiga kirish (5 daqiqa)	Tashkiliy qisim: 1. O'quvchilarning davomati va darsga tayyorgarligini aniqlash	Mashg'ulotga tayyorlanadilar
II Asosiy bosqich (65daqiqa)	Tayanch bilimlarni faollashtirish; Uyga berilgan vazifalarni nazorat qiladi va o’tilgan mavzu bo'yicha savollar beriladi. Maqsad va vazifani belgilanishi; Mashg'ulotning nomi, rejasa, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtirish. Mustaqil ishlash bo'yicha adabiyotlar bilan tanishtiradi; O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash mezoni va ko'rsadkichlari bilan tanishtiradi.(1 -ilova) Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor-so'rov, savol-javob, aqliy xujum, o'ylang va juftlikda fikir almashing va boshqa texnikalar orqali bilimlarini faollashtiradi. Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi: Slaydlarni Pover Point tartibida namoish va sharhlash bilan bo'yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. (2-ilova) Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Mustahkamlash uchun savollar beriladi.(3-ilova), Jarayon kechik guruxlarda etilishini ma’lum qilinadi. Kichik guruhlarga bo'linadi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi (4- ilova), har bir guruhga topshiriq beradi (5- ilova) va baholash me’zoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo'riqnomasini beradi: Guruhlarda ishlashni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomini va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqlarni yozib oladilar. Kichik guruhlarga bo'linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o'z topshiriq varaqlari bo'yicha faoliyatini boshlaydi.

174

	vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o'tkadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan ishitishlarini va savolar berishlarini, shu bilan birga o'zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to'ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi: Guruhlar ishini o'zaro baholashni o'tkazadi, mavzuning har bir qismi bo'yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayt etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamyatlari bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi.	Har bir guruh sardorlari chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo'shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
III Yakuniybosqich (5 daqiqa)	Mashg'ulot yakuni: Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg'lotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beradi. (6-ilova)	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

175

1-ILOVA
Mikrobiologiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni.

T/r	Mezonlar	Baho
1	Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo’llay oladigan,ushbu fanni boshqa fanlar bilan bog’lay oladigan,mustaqil ish va vazifalarini to’liq bajaradigan va yangilik kiritishga intilgan,har jixatdan boshqa o’quvchilarga o’rnak bo’ladigan	5
2	O’quv ko’rgazmali qurollardan foydalana oladigan,olgan bilimlarini xalq xo’jaligidagi o’rnini to’g’ri tushungan,mustaqil fikrlay oladigan,olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan	4
3	Darslarda 95 % gacha qatnashgan,ma’ruza matnni yozgan,o’quv qurollari to’liq bo’lgan,adabiyotlardan foydalanishni bilgan	3
4	Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko’nikmalarni 55% dank am o’zlashtirgan o’quvchilar	2

Izoh: O’quv dasturining mantiqan tugallangan bo’limi bo’yicha o’quvchi albatta baholanadi va natijasi o’tish balidan 3 ball past bo’lganda qayta nazorat belgilanadi.

2-ILOVA
Slaydlarni namoyishi va mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlari

24. 
    Mavzu: Pnevmokokklar
    

• 
  Reja:
  

1. 
   Morfologiyasi
   
2. 
   Kulturali xossasi
   
3. 
   Fermentativ xossasi
   
4. 
   Antigenligi va tasnifi
   

• 
  Pnevmokokklami birinchi bo*lib R. Kox (1871) aniqlagan.
  
• 
  Morfologiyasi Pnevmokokklar — tomonlari bir-biriga qaraganda diplokokklardir, qarama-qarshi tomonlari cho'zilgan va sham alan- gasmi eslatadi. 0,75—0,5 x 0,5—1 mkm kattalikda, juft-juft bo‘lib joylashgan. Suyuq oziqa muhitidan tayyorlangan surtma prcparatda ular strcptokokklaiga o'xshash qisqa zanjirsimon bo'lib joylashgan. Ular narakatsiz, spora hosil qilmaydi, organ i/mda ikkala kokkni o'rab turuvchi kapsula hosil qiladi Kapsulasida haroratga chidamli antifagin moddasini (pnevmokokklami fagotsitozdan va antilelo ta’siridan himoya qilib turadigan) saqlaydi. Sun’iy oziqa muhitida o'sgan pnevmokokklar o‘z kapsulasini yo'qotadi. Pnevmokokklar Gram- musbat bo‘Iib bo’yaladi Hski kulturasida Grammanfiy bo'lib bo'yalgan pnevmokokklar ham aniqlanadi.
  

Kulturali xossasi. Pnevmokokklar fakultativ anaerobdir. 36—37°C haroratda va pH 7,2 7,4 bo'lgan muhitda o‘sadi. Oziqa muhitiga talabchan; qon yoki zardob qo'shilgan oziqa muhitida yaxshi o‘sadi, chunki ular ko‘pgina aminokislotalarni sintezlamaydi. Zardobli agarda shudring tomchisiga o‘xshash mayda, nozik, tiniq koloniyalami hosil qilib o‘sadi. Qonli agarda namli yashil-kulrang koloniya atrofida yashil- lanuvchi gemoliz zonasini hosil qilib o‘sadi. Bu gemoglobinning metgemoglobinga aylanganligidan dalolat beradi. Pnevmokokklar zar-dobli va 0,2 % glukozali sho‘rvada yaxshi o'sadi. Suyuq oziqa muhitida bir tckisda loyqalanadi va probirka tubida cho‘kma hosil qilib

Fermenlativ xossasi. Pnevmokokklar yaxshi namoyon bo‘ladi- gan saxarolitik xossasiga ega. Ular laktoza, glukoza, saxaroza, maltoza, inulinni kislotagacha parchalaydi. Mannitni parchalamaydi. Proteolitik xossasiga ko‘ra kam faol, sutni ivitadi, jelatinani parchalamaydi, indol hosil qilmaydi. Pnevmokokklar o‘t suyuqligida criydi. Inulinni parchalashi va o‘t suyuqligida ularni erishi diagnostikada katta ahamiyatga ega. Pnevmokokklar gioluronidaza, fibrinolizin va boshqa patogen omillami ishlab chiqaradi.

Toksigenligi. Pnevmokokklar endotoksid, gemoiizin, leykotsi- dinlami hosil qiladi. Pnevmokokklaming virulentligi o‘z kapsulasida antifaginni saqlashiga bog‘liq.
Antigenligi va tasnifi. Pnevmokokklaming tanasida ikki xil anti-gen bor; hujayra bilan bog‘langan oqsilli antigen pnevmokokklaming hamma turlari uchun umumiy antigen hisoblanadi. Ikkinchisi esa mikroblaming kapsulasida joylashgan polisaxarid antigen boiib, har bir tur uchun spetsifikdir. Antigenlaming tuzilishiga qarab, 84 ta scrovarga bo‘linadi. I, II, III serovarlari odam uchun patogen hisoblanib, kasallik keltirib chiqaradi.

Chidamliligi. Pnevmokokklar tashqi muhitga kam chidamli bo'lib, hatto sun’iy oziqa muhitida ham 5—6 kundan so‘ng o‘ladi. Shuning uchun oziqa muhitini har 2—3 kunda tez- tcz almashtirishga to‘g‘ri keladi. 60°C li harorat ta’sirida 3—5 daqiqadan so‘ng nobud bo'ladi. Past harorat va qurishga ancha chidamli, qurigan balg‘amda 2 oygacha saqlanib qolishi mumkin. Dezinfeksiyalovchi moddalardan 3 % li fcnol, 1:1000 nisbatli sulcma critmasi ularni bir necha daqiqadan so‘ng nobud qiladi.
Hayvon uchun patogenligi. Pnevmokokklami tabiiy xo‘jayini odam hisoblanadi. Lckin pnevmokokklar buzoqlarda, qo‘zichoq- larda, cho‘chqalarda, it va maymunlarda ham kasallik keltirib chiqarishi mumkin. Laboraloriya hayvonlaridan oq sichqonlar pnevmokokka juda sczgir. Ularga tekshirish matcriali parenteral yo‘l orqali yuborilganda, sepsis paydo bo‘ladi va ular hayvonlami 24— 48 soatdan keyin o‘ldiradi.

176

3. 
   ILOVA Nazorat savollari
   

1. 
   Pnevmokokklaming morfologik, kultural, fermentativ xossalari
   

qanday?

2. 
   Pnevmokokklarning patogenlik omili nima va ularni fagotsitozdan nima himoya qiladi?
   
3. 
   Pnevmokokklar organizmga qaysi kirish darvozasi orqali kiradi?
   
4. 
   Ular organizmda qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
   

3. 
   ILOVA
   

Kichik guruhlarda ishlash qoidasi

1. 
   O'quvchilar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo'lmog'i lozim.
   
2. 
   Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog'i lozim.
   
3. 
   Kichik guruh oldiga qo'yilgan topshiriqni bajarish uchun etarli vaqt ajratiladi.
   
4. 
   Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur
   
5. 
   Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, oqituvchi ularga yo 'riqnoma berishi lozim.
   
6. 
   Nima bo'lganda ham muloqotda bo'ling, o'z fikringizni erkin namoyon eting.
   

Guruhlarga bo’lib topshiriq beradi va bajarganliklariga qarab baholanadi.



1-guruh

2-guruh

3-guruh

4-guruh

Guruhlar bildirgan fikrlarni keyingi guruhlar takrorlamasligi uchun diqqat bilan
eshitib, bir xil ma'lumotlarni o'chirib boradilar. Muammoni bahsga aylantirish kerak
emas. Ularni o'qituvchini o'zi asoslab xulosa yasashi va baholashi kerak.

177

5-ILOVA

Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar

Pnevmokokklarni o’rganish

>	f	>	f	4	>	f
Pnevmokokklar		Kulturali xossasi		Fermentativ xossasi	Antigenligi va
morfologiyasi		taxlilini tuzish		taxlilini tuzish	tasnifi taxlilini
taxlilini tuzish					tuzish

O’qituvchi ko’rsatma beradi va yo’naltiradi

* к

* к

* к

* к

* V

> f

> f	> f	> f	> f
Pnevmokokklar	Kulturali xossasi	Fermentativ xossasi	Antigenligi va
morfologiyasi	taxlilini taqdim	taxlilini taqdim	tasnifi taxlilini
taxlilini taqdim etadilar	etadilar	etadilar	taqdim etadilar

^^ ч

Berilgan javoblar muxokama va taxlil qilinadi

* к

* к

6-ILOVA
Uyga vazifa

1. 
   O’tilgan mavzuni o’zlashtirish
   
2. 
   Mavzuga doir internet ma’lumotlari asosida taqdimot yaratish
   

178

Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi 25-Mavzu: Viruslar O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli

Vaqt 80	Ta’lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi	Nazariy: to'liq o'quv mashg'uloti.
O'quv mashg'ulot rejasi	Viruslarning tasnifi Viruslarning kimyoviy tarkibi Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari Viruslarning tashqi muhitga chiqishi va tarqalishi Gripp qo‘zg‘atuvchisi
O'quv mashg'ulotining maqsadi mikrobiologiya fan tizimi haqida umumiy tushuncha
O'qitishnatijasi	Ushbu mavzuni o'zlashtirish natijasida o'quvchilar laboratoriya asbob uskunalarda foydalanish, mahsulotlarning sifatini baholash kabi kasbiy kompetensiyalarga ega bo'ladilar.
Pedagogikvazifalar: Viruslarning tasnifini tushuntirish. Viruslarning kimyoviy tarkibi tasnifini berish. Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari ochib berish va boshq.	O'quv faoliyati natijalari: Viruslarning tasnifini aytib beradilar. Viruslarning kimyoviy tarkibi tasniflaydilar. Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari tartibli ravishda izohlab beradilar.
O'qitish metodlari	Ma’ruza/ suhbat/ baxs/ fanga doir boshqalar.
O'qitish vositalari	Matnlar, yozuvlar taxtasi, slaytlar, proektor, kompyutr.
Qaytar aloqaning usul va vositalari	Ogzaki nazorat: savol-javob.
Oquv faoliyatini faoliyatini tashkil etish shakli	Guruh shaklida
O'qitish sharoiti	Auditoriya xonasida
Qaytar aloqaning usul va vositalari	savol-javob, test, bajarilgan o’quv topshiriqlarni baholash.

179

O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlar va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O'qituvchi	Ta’lim oluvchi
1- O'quv mashg'ulotiga kirish (5 daqiqa)	Tashkiliy qisim: 1. O'quvchilarning davomati va darsga tayyorgarligini aniqlash	Mashg'ulotga tayyorlanadilar
II Asosiy bosqich (65daqiqa)	Tayanch bilimlarni faollashtirish; Uyga berilgan vazifalarni nazorat qiladi va o’tilgan mavzu bo'yicha savollar beriladi. Maqsad va vazifani belgilanishi; Mashg'ulotning nomi, rejasa, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtirish. Mustaqil ishlash bo'yicha adabiyotlar bilan tanishtiradi; O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash mezoni va ko'rsadkichlari bilan tanishtiradi.(1 -ilova) Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor-so'rov, savol-javob, aqliy xujum, o'ylang va juftlikda fikir almashing va boshqa texnikalar orqali bilimlarini faollashtiradi. Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi: Slaydlarni Pover Point tartibida namoish va sharhlash bilan bo'yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. (2-ilova) Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Mustahkamlash uchun savollar beriladi.(3-ilova), Jarayon kechik guruxlarda etilishini ma’lum qilinadi. Kichik guruhlarga bo'linadi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi (4- ilova), har bir guruhga topshiriq beradi (5- ilova) va baholash me’zoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo'riqnomasini beradi: Guruhlarda ishlashni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomini va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqlarni yozib oladilar. Kichik guruhlarga bo'linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o'z topshiriq varaqlari bo'yicha faoliyatini boshlaydi.

180

	vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o'tkadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan ishitishlarini va savolar berishlarini, shu bilan birga o'zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to'ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi: Guruhlar ishini o'zaro baholashni o'tkazadi, mavzuning har bir qismi bo'yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayt etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamyatlari bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi.	Har bir guruh sardorlari chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo'shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
III Yakuniybosqich (5 daqiqa)	Mashg'ulot yakuni: Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg'lotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beradi. (6-ilova)	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

181

1-ILOVA
Mikrobiologiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni.

T/r	Mezonlar	Baho
1	Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo’llay oladigan,ushbu fanni boshqa fanlar bilan bog’lay oladigan,mustaqil ish va vazifalarini to’liq bajaradigan va yangilik kiritishga intilgan,har jixatdan boshqa o’quvchilarga o’rnak bo’ladigan	5
2	O’quv ko’rgazmali qurollardan foydalana oladigan,olgan bilimlarini xalq xo’jaligidagi o’rnini to’g’ri tushungan,mustaqil fikrlay oladigan,olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan	4
3	Darslarda 95 % gacha qatnashgan,ma’ruza matnni yozgan,o’quv qurollari to’liq bo’lgan,adabiyotlardan foydalanishni bilgan	3
4	Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko’nikmalarni 55% dank am o’zlashtirgan o’quvchilar	2

Izoh: O’quv dasturining mantiqan tugallangan bo’limi bo’yicha o’quvchi albatta baholanadi va natijasi o’tish balidan 3 ball past bo’lganda qayta nazorat belgilanadi.
2-ILOVA
Slaydlarni namoyishi va mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlari

24. 
    Mavzu: Viruslar
    

• 
  Reja:
  

1. 
   Viruslaming tasnifi
   
2. 
   Viruslarning kimyoviy tarkibi
   
3. 
   Virus va hujayraning o'zaro ta’sir turlari
   
4. 
   Viruslaming tashqi muhitga chiqishi va tarqalishi
   
5. 
   Gripp qo'zg'atuvchisi
   

Virusli kasalliklar juda qadim /amondan ma’lum boisa-da, virusologiya alohida fan sifatida XIX asr oxirlaridan rivojlana boshladi.
1892-yilda rus botanik olimi D.I. Ivanovskiy tamaki barglanmng mozaik kasalligini o‘rganayotgamda bu kasallikni bakteriologik ftltrlaridan ham o4ib kctadigan juda mayda mikroorganizmlar keltirib chiqarishini aniqladi. Bu mikroorganizmlar filtrlanuvchi viruslar (lotin. virus zahar) nomini oldi. Kcyinchalik bakteriologik filtrlardan oquvchi boshqa mikroorganizmlar ham aniqlanadi va shundan so‘ng filtr-lanuvchi barcha viruslami «viruslar», deb umumiy nom bilan atala boshlandi.

Viruslami o‘rganishda M.A. Morozov, N.F. Gamaleya, L.A. Zilber, M.P. Chumakov, A.A. Smorodinsev, V.M. Jdanov va boshqa olimlar katta hissa qo'shishgan.
Viruslar — tirik materiyaning hujayrasiz shakldagi mavjudoti. Ular juda ham mayda mikroorganizmlardir. V.M. Jdanov viruslar bilan o‘rta kattalikdagi baktcriyalami fill bilan sichqonga solishtiradi. Viruslar clcktron mikroskop yaratilganidan so‘ng to'liq o‘rganila boshlandi.
Hozirgi vaqtda viruslar kimyoviy, fizik, molekular-biologik, immunobiologik va genetik usullarda o‘rganilmoqda. Viruslar olami odamlami, hayvonlami, qurt-qumursqalami, bakteriyalami va o‘simliklami zararlovchi virusga bo'linadi. Viruslar biologik xossasi va shakliga ko‘ra turlicha boMsa ham, ular umumiy tuzilishga egadirlar. Yetilgan viruslar «virionlar» deyiladi.

Viruslarning kimyoviy tarkibi Viruslarda DNK va RNK tuzilishi va miqdori turlichadir. DNK ning molekular massasi 1—10⁶ dan 1,6—10⁸ gacha, RNK da 2—10⁶ dan 9,0—10⁶ gacha boMadi.
Virionlarda oqsillar kam miqdorda bo'lib, ular 16—20 ta amino- kislotadan tashkil topgan. Kapsid oqsilidan tashqari, nuklein kislotasi bilan bog‘lanuvchi ichki oqsil ham mavjud. Oqsillar viruslaming antigcnlik xossasini namoyon qiladi. Shuningdek, polipcptid zanjiri zich joylashganligi sababli u viruslami xo‘jayinning hujayra femicntlaridan himoyalab turadi

Viruslarning fermentlari. Viruslar o zlarining mctabolizmiga (modda almashinish) ega emas va shuning uchun ham modda almashinuvida ishtirok ctadigan fcrmentlarga muhtojligi yo‘q. Lekin ayrim viruslarda fermentlar borligi aniqlangan bo‘lib, ular viruslaming xo‘jayin hujayrasiga kirishida yordamlashadi. Masalan, A gripp virusidagi ncraminidaza, hayvon hujayrasi qobig‘ida saqlanadigan ncytramin kislotasini parchalash xossasiga ega. Faglarida hujayra qobigini parchalovchi lizotsim, fosfataza va boshqa fermentlar aniqlangan.

Virus antigenlarini aniqlash. Virus antigcnlarini kasallangan xo‘jayin hujayrasida immunofluoressensiya usulida aniqlash mumkin. Bunda viruslar bilan kasallangan xo‘jayin hujayrasiga maxsus immun lumincssentlovchi zardob bilan ishlov bcriladi. Luminissenl mik-roskop ostida qaralganda hujayraning viruslar to‘plangan qismida yorug‘lik ajralayotgani kuzatiladi. Viruslar turini esa ishlov berilgan zardobga qarab aniqlanadi.

182

3-ILOVA

Nazorat savollari

1. 
   Viruslarning o ‘lchami necha nm.gacha bo'ladi?
   
2. 
   Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari
   
3. 
   Gripp virusining morfologiyasini bayon eting.
   
4. 
   Gripp virusi qanday undiriladi?
   
5. 
   Gripp virusining antigenlik tuzilishi qanday?
   

4-ILOVA
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi

1. 
   O'quvchilar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo'lmog'i lozim.
   
2. 
   Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog'i lozim.
   
3. 
   Kichik guruh oldiga qo'yilgan topshiriqni bajarish uchun etarli vaqt ajratiladi.
   
4. 
   Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur
   
5. 
   Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, oqituvchi ularga yo 'riqnoma berishi lozim.
   
6. 
   Nima bo'lganda ham muloqotda bo'ling, o'z fikringizni erkin namoyon eting.
   

Guruhlarga bo’lib topshiriq beradi va bajarganliklariga qarab baholanadi.



1-guruh

2-guruh

3-guruh

4-guruh

Guruhlar bildirgan fikrlarni keyingi guruhlar takrorlamasligi uchun diqqat bilan eshitib, bir xil ma'lumotlarni o'chirib boradilar. Muammoni bahsga aylantirish kerak emas. Ularni o'qituvchini o'zi asoslab xulosa yasashi va baholashi kerak.

183

5-ILOVA

Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar

Viruslarni o’rganish

> f	> f	> f	> f
Viruslarning	Viruslarning	Virus va	Viruslarning tashqi
tasnifi	kimyoviy tarkibi	hujayraning o‘zaro	muhitga chiqishi
taxlilini tuzish	taxlilini tuzish	ta’sir turlari	va tarqalishi
		taxlilini tuzish	taxlilini tuzish
ж	ж	ж	ж

ж

O’qituvchi ko’rsatma beradi va yo’naltiradi

> <

1	1	4	4
Viruslarning	Viruslarning	Virus va	Viruslarning tashqi
tasnifi	kimyoviy tarkibi	hujayraning o‘zaro	muhitga chiqishi
taxlilini taqdim	taxlilini taqdim	ta’sir turlari	va tarqalishi
etadilar	etadilar	taxlilini taqdim etadilar	taxlilini taqdim etadilar
ж	T	ж	ж

Berilgan javoblar muxokama va taxlil qilinadi

6-ILOVA
Uyga vazifa

1. 
   O’tilgan mavzuni o’zlashtirish
   
2. 
   Mavzuga doir keys tuzish
   

184

Amaliy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi 1-Amaliy mashg‘ulot. Mikroskopning tuzilishi va uni ishlatish tartib
qoidalari
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli

Vaqt 80	Ta’lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi	Amaliy: to'liq o'quv mashg'uloti
Amaliy mashg‘ulotning vazifasi	Biologik mikroskopni tuzilishini o‘rganish, mikroskopda ko‘rish texnikasini o‘zlashtirish. Faza - tafovutli, lyuminessent va elektron mikroskoplarning ishlash prinsipini bilish.
O'quv mashg'ulotining maqsadi mikrobiologiya fan tizimi haqida amaliy tushuncha
O'qitish natijasi	Ushbu mavzuni o'zlashtirish natijasida o'quvchilar laboratoriya asbob uskunalarda foydalanish, mahsulotlarning sifatini baholash kabi kasbiy kompetensiyalarga ega bo'ladilar.
Pedagogik vazifalar: Biologik mikroskopni tuzilishini o‘rganish, mikroskopda ko‘rish texnikasini o‘zlashtirish. Faza - tafovutli, lyuminessent va elektron mikroskoplarning ishlash prinsipini bilish.	O'quv faoliyati natijalari: Amaliy ashg'ulotda tushuntirilgan mavzuni tartibli ravishda tasniflaydilar, izohlab beradilar.
O'qitish metodlari	Amaliy mashg'ulot matni/ Bumerang/ Blits o’yin/ Klaster / fanga doir boshqalar.
O'qitish vositalari	Ma’tinlar, yozuvlar taxtasi, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat.
Qaytar aloqaning usul va vositalari	Ogzaki nazorat: savol-javob.
Oquv faoliyatini faoliyatini tashkil etish shakli	Kichik guruhlar tashkil qilga holda
O'qitish sharoiti	O'quv xonasida.
Qaytar aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, misol va mashqlar.

185

O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlar va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O'qituvchi	Ta’lim oluvchi
1- O'quv mashg'ulotiga kirish (5 daqiqa)	Tashkiliy qisim: 1. O'quvchilarning davomati va darsga tayyorgarligini aniqlash	Mashg'ulotga tayyorlanadilar
II Asosiy bosqich (65daqiqa)	Tayanch bilimlarni faollashtirish; Uyga berilgan vazifalarni nazorat qiladi va o’tilgan mavzu bo'yicha savollar beriladi. Maqsad va vazifani belgilanishi; Mashg'ulotning nomi, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtirish. O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash mezoni va ko'rsadkichlari bilan tanishtiradi. (1 -ilova) Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor-so'rov, savol-javob, aqliy xujum, o'ylang va juftlikda fikir almashing va boshqa texnikalar orqali bilimlarini faollashtiradi. Asosiy holatlarni yozdiradi: Tarqatma materiallar asosida va sharhlash bilan asosiy amaliy mashg'ulotni bayon qiladi. (2-ilova) Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Mustahkamlash uchun Bumerang/ Blits o’yin o'tkaziladi. Jarayon kechik guruxlarda etilishini ma’lum qilinadi. Kichik guruhlarga bo'linadi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi (3- ilova), har bir guruhga topshiriq beradi (4- ilova) va baholash me’zoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo'riqnomasini beradi: Guruhlarda ishlashni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o'tkadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan ishitishlarini	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomini va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Kichik guruhlarga bo'linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o'z topshiriq varaqlari bo'yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi.

186

	va savolar berishlarini, shu bilan birga o'zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to'ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi: 12. Guruhlar ishini o'zaro baholashni o'tkazadi, mavzuning har bir qismi bo'yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayt etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamyatlari bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi.	Berilgan qo'shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
III Yakuniybosqich (5 daqiqa)	Mashg'ulot yakuni: Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg'lotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beradi.	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

187

1-ILOVA
“Mikrobiologiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni.

T/r	Mezonlar	Baho
1	Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo’llay oladigan,ushbu fanni boshqa fanlar bilan bog’lay oladigan,mustaqil ish va vazifalarini to’liq bajaradigan va yangilik kiritishga intilgan,har jixatdan boshqa o’quvchilarga o’rnak bo’ladigan	5
2	O’quv ko’rgazmali qurollardan foydalana oladigan,olgan bilimlarini xalq xo’jaligidagi o’rnini to’g’ri tushungan,mustaqil fikrlay oladigan,olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan	4
3	Darslarda 95 % gacha qatnashgan,ma’ruza matnni yozgan,o’quv qurollari to’liq bo’lgan,adabiyotlardan foydalanishni bilgan	3
4	Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko’nikmalarni 55% dank am o’zlashtirgan o’quvchilar	2

Izoh: O’quv dasturining mantiqan tugallangan bo’limi bo’yicha o’quvchi albatta baholanadi va natijasi o’tish balidan 3 ball past bo’lganda qayta nazorat belgilanadi.

2-ILOVA
Tarqatma materiallar va mavzu bo'yicha asosiy holatlari



I-pac.u. Микроскопнинг (МБМ — 1) тузил иши:

/— окуляр. 2 —тубус, 3 — штатив дастасн, 4 — макровинт, 5 — микровинт. С, _ оёкчаси. 7 — ойна, 5 — конденсер днафрагмаси, 9 — буюм столчасн. 10 — револьер.

188





189

3-ILOVA