O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

11-BOB. IQTISODIY O‗SISH MODELLARI

Jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa barcha muammolarni hal qilishning asosiy yo‗li – bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy o‗sishiga erishishdir. Aholi farovonligining oshirib borishi ham pirovard natijada iqtisodiy o‗sish darajasi va sur‘atlariga bog‗liq. Shu sababli ushbu bob iqtisodiy rivojlanishning mohiyati, uning darajasini ifodalovchi ko‗rsatkichlar, iqtisodiy o‗sishning mazmuni, turlari va ko‗rsatkichlarini bayon qilish bilan boshlanadi. Bob davomida iqtisodiy o‗sishning omillari, milliy boylik va uning tarkibiy tuzilishini, iqtisodiy o‗sish borasida mavjud bo‗lgan turli modellar mazmunini yoritib berishga ham o‗rin ajratiladi.

1. Iqtisodiy o‗sishning mazmuni, turlari va ko‗rsatkichlari

Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo‗lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‗lgan iqtisodiy o‗sish ko‗proq tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o‗sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutlaq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko‗payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Iqtisodiy o‗sishni YaIM mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real YaIM miqdorining ortishi orqali o‗lchash buning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog‗liq bo‗ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy o‗sishini YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali o‗lchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YaIM miqdorining ortishi orqali o‗lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo‗llaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o‗sish sur‘atini tavsiflaydigan mazkur ko‗rsatkichlar (real YaIM va aholi jon boshiga real YaIMning o‗sishi) miqdoriy ko‗rsatkichlar bo‗lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to‗liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o‗sishini to‗liq tavsiflab berolmaydi; ikkinchidan, real YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o‗sishi bo‗sh vaqtning sezilarli ko‗payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko‗rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‗sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta‘sirini hisobga olmaydi.
Shunga ko‗ra, iqtisodiy o‗sishning barcha tavsifi yillik o‗sish sur‘atlarining foizdagi o‗lchovida to‗liq o‗z ifodasini topadi:
YaIMjoriy davr YaIMbazis davr
O'S 100%,
YaIMbazis davr
bu yerda:
O‗S – iqtisodiy o‗sish sur‘ati, foizda;
YaIM_{bazis davr} – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real YaIM hajmi; YaIM_{joriy davr} – joriy davr (yil)dagi real YaIM hajmi.
Mamlakatimizda 1997-2008 yillar davomida nominal YAIMning qiymati, rеal YaIMning o‘sish sur‘ati hamda uning aholi jon boshiga o‘sishi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni quyidagi jadval orqali ko‘rish mumkin (1-jadval).